Ғылыми жоба Ю.Гагарин атындағы №16 мектеп-лицей КММ Би-шешендер мұрасы Орындаған: Улугова Лаура Жетекшісі: Әбжалел Бекзат
Жоспары: І Кіріспе бөлім ІІ Негізгі бөлім 1. Шешендік өнердің тарихы, қазақ шешендік өнері 2. Би-шешендер мұрасының тәрбиелік мәні 3. Шешендік өнердегі мақал-мәтелдер Қорытынды.............................................................................................. ІV Пайдаланылған әдебиеттер
Ғылыми жобаның өзектілігі Қазақ ауыз әдебиетіндегі аса бай мұралардың бірі – шешендік сөздер. Шешендік сөздер – халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан, рухани ойлау сүзгісінен өткен, тұшымды әрі ұтқыр сөз өнерінің жауынгер саласы. Ел аузында «Әйтеке жарып айтады, Қазыбек қазып айтады, Төле тауып айтады»деген ұлағатты сөз бар [1.,15б]. Бұлар-қазақтың әлем алдындағы ортақ тұтар, қайталанбас дара тұлғалары. Бұл үшеуі тұрғанда жақсыны жаман жараламады, елімізді дау араламады. Өйткені, үшеуі жер бөліспеді, дау бөліспеді, жау бөліспеді, бәрін қазаққа ортақ санап, енші бөліспеді Осы тұрғыда, қазақ шешендік өнеріндегі үш бидің өмір сүрген дәуірін суреттеп, соның беттерін ашу жұмысымыздың негізгі өзектілігі болып табылады.
1 Қазақ шешендік өнері жайлы; 2 Қазақ шешендер мұрасының тәрбиелік мәні; 3 Шешендік өнердегі мақал-мәтелдерге талдау жасай отырып, мәнін түсіндіру Ғылыми жобаның мақсаты мен міндеті
Қазақ шешендік өнерінің өзекті мәселелеріне арналған ғылыми еңбектер көптеп пайдаланылды. Атап айтсақ, М.Ғабдуллиннің «Халық ауыз әдебиеті», С.Негимовтың «Шешендік өнер», Б.Адамбаевтың «Халық даналығы» сынды еңбектер қарастырылды Ғылыми жобаның құрылымы: Кіріспеден, негізгі бөлім, қортындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттердің тізімі мен ұсыныстар берілген. Тақырыптың зерттелу деңгейі :
Шешендік өнердің тарихы, қазақ шешендік өнері
Барша ғаламға ортақ аспан әлемінде Шолпан жұлдызы біреу-ақ. Ал қазақ деген ұлы халықтың ұлы көшін бастаған билер керуенінде мәңгі өшпейтін, өшпек өз алдына елдік көшіміз керуенін жалғастырып, ұзаған сайын қарсы алдынан жарқырай түсетін үш Шолпан жұлдызы бар. Олар-Төле, Қазыбек, Әйтеке Ел аузында «Әйтеке жарып айтады, Қазыбек қазып айтады, Төле тауып айтады»деген ұлағатты сөз бар.
Қазақтардың шешендік өнерінің алғашқы нұсқалары түркі халықтарының Орхон, Енесей ескерткіштері мен көне жазба мұраларынан табылған. Мұнда Қорқыттың айтқан нақыл сөзі жазылған. Көне жазба мұраларында М.Қашқари, Баласағұни А.Иүгники, С.Сараий, Құтып, А.Хорезм айтқан даналық сөздер табылған. Шешендік өнердің бастауымен даму кезеңдері 7 жарғы заңына байланысты. 7 жарғы заңы Салон заңымен ұқсас
Шешендік өнерді Зерттеген ғалымдар D Мәлік Ғабдуллин Р.Сыздықова Мұхтар Әуезов Ә.Нұрмаханова Б.Адамбаев Ә.Мәметова Сәкен Сейфуллин Ахмет Байтұрсынов Қазақ шешендік өнерінің тарихы тым әріге кетсе де оны теориялық тұрғыдан толық зерттеу А.Байтұрсынұлынан басталады
Би-шешендер мұрасының тәрбиелік мәні Билердің игі істері, көрсеткен үлгі-өнегесі тұнып тұрған тәрбиенің өзі.Көреген көсемдігімен, алғыр шешендігімен, даналығымен өз туған даласын жат жұртшылық басқыншылардан қорғауға белсене қатысқан Төле би халық арасында «Қарлығаш би», «Қарлығаш әулие»,-деп атанған аңыздың тәлім-тәрбиелік ықпалы өте зор
«Төле би тоқсан жасқа толған кезде Қаз дауысты Қазыбек сәлем бере барыпты. Елдің жақсылары шешендер, ойшылдары жиналып, әңгіме-дүкен құрып отырғанда: «-Қаз дауысты Қазыбегім келді Бәрің түгел жиылыңдар», -дейді Төле би Қаздауысты Қазыбекті «Ойы да, тілі де жүйрік тұлпарым»,-деп атаған Төле би. Міне, осындай ұшқыр ойымен, қызыл тілдің күшімен жауға қарсы күш біріктіре білген, мына бір дана сөздері ержүректікке, елінің туын берік ұстауға, ерлік намысын қорғауға, ерлік рухта тәрбиелеуге шақырады. . Ү лкенді-кішінің өзара сыйластығын бейнелейтін, жоғары мәдениеттіліктің белгісін білдіретін тағылымдық мәні зор мына бір билердің кездесулері:
Қазақ билері өз ұрпағын ата-баба рухында Төлебилеп, ата салтын қастерлеуге, құйма құлақ жастарға сіңіруге, шыққан тегін жатқа білуге баулып отырған. «Балам атың кім? – дейді Атым Қазыбек, әкем - Келдібек би Ұлтым қазақ рухым Қаракесек»,- деп жауап берген бала Қазыбек. .
. Халық аңызына қарағанда,Қазыбек би дарынды табандылығымен, тапқырлығымен, асқан ақылдылығымен ерекшеленген. «Өмірде не жаман»- деген сұраққа жауап бере отырып, кейінгі жастарды жаман әрекеттерден аулақ болуға тәрбиелейді Қазыбек би өз ақылына сүйеніп алды-артын ойлап қана жұмбақтың жауабын шеше білген. Ақылдың көмегінсіз бұл дүниеде ешбір нәрсені шешуге болмайтындығын аңғартады, кейінгі ұрпақты ең алдымен ойлы, парасатты, ақыл-ойының жан-жақты дамуына ерекше бөлуіне тәрбиелейді [14]. .
-Бір дегеніміз-бірлігі кеткен ел жаман, -Екі дегеніміз- егесіп өткен ер жаман. Үш дегеніміз- ұш бұтақты шідерден шошынған ат жаман. Төрт дегеніміз- төсектен безген жас жаман. Бес дегеніміз- белсеніп шыққан жау жаман. Алты дегеніміз-асқынып кеткен дерт жаман. Жеті дегеніміз-жас келіншек жесір қалса сол жаман. Сегіз дегеніміз-серпілмеген қайғы жаман. Тоғыз дегеніміз-тооқалы той, топырақты елімде бас көрсетсе сол жаман. Он дегеніміз- оңалмас кәрілікке дауа болмас-дейді.
. Жақсы адамың бойында қандай адамгершілік қасиетінің болу керектігін уағыздай отырып, Төле бимен Қазыбектің «Жігіттің жақсысы қандай болады» сұрағанына Әйтеке би мынандай жауап айтқан. «Дұрыс сөзге тоқтай білген, басқаны сөзіне тоқтата білген» «Дұрыс сөзге тоқтай білген»-деп, жасы үлкеннің сөзін әрдайым тыңдап оны сыйлап, құрметте, одан үйрен деп айтады. Осыдан жастардың жадында «сіз» деген анайылық, «Адамдықтың белгісі, иіліп сәлем бергені», «Кішіпейілділіктен кішіремейсің», «Жұпыны жұтамайды, сыпайы сүйкімді», «Құдай деген құр қалдырмайды» деген қағидаларды үнемі уағыздаған. Әйтеке биден үлгі-өнегесінің, өсиетінің негізгі жақсылық ізгілік, имандылық, адам қасиеттері, ел бірлігі, халық тұтастығы. Әйтеке мына бір сөзінде «Кеудеңде санаң болса, талап ізде, талапсыз мақсатың жетем деме» үлкен тәрбиелік мән жатыр. Ол келешек ұрпақты өзін-өзі тәрбиелеуге өзін-өзі шыңдауына үндейді » Әйтеке би
“Қазақ халқы – еңкейгенге басы жерге жеткенше иіле алады, шалқайғанға шалқая біледі. Шірене қалса, асқар–асқар тауларына сүйсінеді, еңкейе қалса кең елін көреді, қаз–қатар тұра қалса, азаматтығына, өзінің парасаттылына сенеді.Сөйлесе Қазыбек бидей шешендігі бар, Төле бидей көсемдігі бар, Әйтеке бидей өктемдігі бар, айтыса қалса, дауласа қалса Бөгенбайдай ерлігі бар, Бауыржандай өрлігі бар, Қабанбайдай ірілігі бар, қиыннан қиыстырып жол табар Абылайдай тірлігі бар ел. Қорыта айтқанда, біздің жобамыздың негізгі мақсаты ұлттық мектептерде қазақ тілін меңгерудегі бабаларымыздан қалған мақал-мәтелдердің рөлі орасан зор екенін айтқымыз келеді. Қорытынды
Ұлттық мектептердегі Қазақ тілінің қосымша сабақтарында (Шешендік өнер) би-шешендердің нақыл сөздеріне арналған арнайы жинақ жарияланса, жас ұрпақтың қазақ тілін еркін меңгеруіне пайдасы орасан зор болар еді. Ұсыныс
