1.Шешендік сөз дегеніміз не? 2.Шешендік сөздің тарихы қай ғасырлардан бастау алды? 3.Шешендік сөзге тән ерекшеліктерді кім атап береді? 4.Шешендік сөздер мазмұнына қарай неше түрге бөлінеді? Үй тапсырмасын тексеру
Қазақ шешендерінің көрнекті өкілдері. Төле би Әлібекұлы (1663-1756) Төле би Әлібекұлы Қазыбек би Келдібекұлы Әйтеке би Байбекұлы
Төле бидің шешендік сөздерін оқып, мағынасын түсіндіру. І топ Бейбіт жатқан ауылға жоңғарлар шауып, мал-мүлікті тонап кетеді. Жау қорлығынан тоз-тоз болған ел-жұрт таулы жерлерге қашып жан сауғалайды. Босқын халық арасында екі қабат жас келіншек бесікті арқалап бара жатады. Қара жолда Төлемен үзеңгі қағысып келе жатқан егде кісі: -Мына бишараның көрпе-жастығын тастап,бос бесікті арқалап келе жатқанын-ай,-дейді. -Баланың бесігі-кең дүниненің есігі!-депті сонда Төле би.
ІІ топ Жаугершілік ойраны тыныс алған күндері ел-жұрт малын, бала-шағасын іздестіре бастайды. Жұртта қалып кеткен бір кемпір екі-үш айлық нәрестені бауырына басып, көш ізімен пана тапқан ауылға келіп жетеді. Жап- жалаңаш балаға екі әйел таласып қалады. Ұрыс-жанжал шығады.Кемпір бөбекті ешқайсысына бермейді. Төле кемпір құшағында шырқырап жылап жатқан баланы екі әйелдің ақ құбасына береді. Ол нәрестенің бетінен сүйіп, арқасынан қағады. Бірақ бала жылағанын қоймайды.Енді би баланы қара торы келіншекке ұстатады. Екінші келіншек нәрестені бауырына басып, құйрығынан шөпілдетіп сүйген кезде ол жылағанын бірден қояды. -Бауырыңның жылуы кетпесін,-дейді би сонда қара торы келіншекке.
ІІІ топ Жорықтан оралған жігіт Төле үйіне келіп, жол үстінде көрген -білгенін әңгімелеп отырады. -Ауыл іргесіне жақындай бергенде екі-үш жасар баласын мойнына мінгізіп, бір арқа шеңгелді арқалап келе жатқан әйелді кездестірдім.Тікенек шөптің үстінде отырған баланы ерге отырғызып, алдыма алайын десем, шешесінің мойнынан айрылмай қойды. Сонда Төле би: -Кірпікшешен баласын арқалап жүріп өсіреді емес пе?-дейді. -Бұл не дегеніңіз, биеке?-таң қалады жігіт. -Ананың тікенекті арқасы балаға мамықтай жұмсақ тиеді,-депті Төле би.
Бір үйдің баласы болма, Көп үйдің санасы бол. Бір елдің атасы болма, Бар елдің данасы бол. Бір тонның жағасы болма, Көп қолдың ағасы бол. Ақты ақ деп бағала, Қараны қара деп қарала, Өзегің талса, өзен бойын жағала, Басыңа іс түссе, көпшілікті сағала. Өзіңе-өзің кәміл бол, Халқыңа әділ бол, Жауыңа қатал бол, Досыңа адал бол. Наданға көзіңді салма,сағың сынар, Досыңа өтірік айтпа,сенімің кетер. Дұшпанға сырыңды айтпа,түбіңе жетер. Атың жақсы болса, Ер жігіттің пырағы. Балаң жақсы болса, Жан мен тәннің шырағы. Қызың жақсы болса, Жайқалып өскен құрағы. Әйелің жақсы болса, Бірінші-иманың, Екінші-жиғаның, Үшінші-ырысыңның тұрағы.
Өлең жолдары Менің ойым
Мына шешендік нақылдағы дос пен жолдасты дұрыс орналастыр. ------------------- дос бол- берекең кіреді, ------------------- дос бол –қадіріңді біледі, ------------------- дос бол –ақыл-кеңес береді. ------------------- жолдас болсаң, ерінің майланады. ------------------- жолдас болсаң, есің айналады. ------------------- жолдас болсаң, Алдыңнан дау шығады, Артыңнан жау шығады, Одан ілуде біреу ғана сау шығады. Керекті сөздер: Жоқпен, Азаматпен, Әйеліңмен, Ұрымен, Бармен, Білімдімен.
1. Зат есім (кім?) 2.Сын ісім (қандай?) 3.Етістік (не істеді?) 4.Сөйлем 5. Синоним
Төле бидің шешендік сөздерін оқу, толғауларынан үзінді жаттау.
