Мембраналы емес органоидтер Астана Медициналық университеті Гистология және цитология кафедрасы Орындаған: Бақберсін Жібек, Шерқұл Жасмин, Кужиева Сабрина Тексерген: Бекбосынова Л.Н 2020 жыл
Жасуша - барлық тірі организмдердің ең кіші өлшем бірлігі Цитология – жасуша туралы ғылым Органеллалар - белгілі бір құрылымға ие және тиісті функцияларды орындайтын тұрақты жасушаішілік құрылымдар.
Прокариотты ядросыз жасушалар ( бактериялар ). Эукариотты – ядролы Саңырауқұлақ, өсімдік, жануарлар
МЕМБРАНАЛЫ МЕМБРАНАСЫЗ Қосмембраналы Эндоплазмалық тор Плазмалық мембрана Мембраналы Микротүтікшілер Жасуша орталығы Рибосома Митохондрия Гольджи жиынтығы Лизосома Вакуольдер Пластидтер Микрофиламенттер Аралық филаменттер
Мембранасыз органоидтар, басқалардан айырмашылығы, өзіне тиесілі мембранасынан айырылған және, тиісінше, сұйық ортамен нақты шекарасы жоқ. Цитологияны ғылым ретінде қарастырғанда мембраналық емес органеллаларды зерттеу маңызды бөлімдердің тақырыптарына жатады. Цитоқаңқа Центроиль Рибосома
Рибосомалар — прокариоттар мен эукариоттардың клеткаларында болатын диаметрі 15-25 нм өте ұсақ жұмыр бөлшектер. Эукариоттар клеткаларында рибосомалардың екі популяциясы байқалады: гранулалық эндоплазмалық тордың мембраналарының бетіне бекіген, цитоплазмада не-месе митохондриялар мен хлоропласт сияқты органоидтарының матриксінде бос орналасқан. Рибосома тірі организмдердің барлығынан дерлік табылған. Әр клеткада шамамен 1000 - нан 10000 - ға дейін Рибосомалар болады. Рибосомалар екі класқа бөлінеді: 70С және 80С (С - седиментация коэфф., Сведберг бірлігі ). 70С Рибосома ядросы жоқ прокариоттар клеткаларында, ал 80С Р - лар эукариоттардың цитоплазмасында болады. Химиялық құрамы жағынан Р - лар РНІ - нан және белоктардан тұратын нуклеопротеид болып саналады. 70СБолд техт Рибосомасының 60 — 65%- ы РНҚ және 35 — 40%- ы белоктан, ал 80С Рибосомасының 50%- ы РНҚ - дан, 50%- ы белоктан құралады.
Рибосомалар үлкендігі әр түрлі екі құрылымдық суббірліктен құралған — үлкен және кіші. Рибосомалардың суббірліктері РНҚ мен белоктан тұрады. Үлқен суббірлігі эндоплазмалық тордың липопротеидтік мембранасына рибосомалардың бекуіне катысады. Рибосомаларда белоктар синтезделеді. Батериялардан сүтқоректілерге дейінгі организмдердің бәрінің рибосомалары үлкендігі, күрылысы және химиялық қүрамы жағынан ұқсас. Белок пен РНҚ-ның бірдей мөлшерінен тұрады. Рибосомаларда липидтер болмайды.
Рибосомалар клеткада белок синтезіне қатысатын құраушыларды ұстап тұру, оларды бір - бірімен байланыстыру қызметін атқарады. Рибосомалар цитоплазмада топтасып (5 - 70 - тен ) орналасып, полисомалар ( полирибосома ) түзеді. Рибонуклеопротеидтен құралған (протеин пен РНҚ) рибосомалар жасуша цитоплазмасында базофилді боялады, олардың құрамында ферменттер де кездеседі. Рибосома митохондриялар құрамында да болады. Бос рибосомалар жасушаның өзіне керекті протеиндерді, ал эндоплазмалық тор қабырғасындағы рибосомалар жасушадан сыртқа шығарылатын протеиндерді түзуге қатысады. Олар жасуша цитоплазмасындағы Mg иондарының концентрациясына байланысты диссоциацияланып ( молек. ыдырауы ) және реассоциацияланып (молекулалардың қайта бірігуі ) отырады.
Жасуша орталығы — адам мен жануарлардың барлық және кейбір өсімдік жасушаларында болатын, жасушалардың митоздық бөлінуін қамтамасыз ететін органелла. Жасуша орталығы - цилиндр тәрізді бір-біріне тік бұрыш түзіп орналасатын екі денешік. Бұларды центрольдер деп атайды. Центриоль қабырғасы әрқайсысы үш микротүтікшеден түзілетін 9 топтан тұрады. Ортасындағы осы екі микротүтікшеден түзілген. Бұл органоид жасушаның бөлінуі кезінде, бөліну ұршығын түзеді. Бөліну ұршығы хромосомалардың полюстерге ажырауын қамтамасыз етеді.
Осыған байланысты бұдан бөліну жіпшелері пайда болады. Құрамында 9- триплеттен тұратын микротүтікшелері болады, d-0,2 мкм, ал ұзындығы 0,3-0,5 мкм. Интерфаза кезеңінде жасушада екі центриолласы (орталығы ) болады бұдан да диплосом түзеді, бұлардың сыртын нәзік матрикс қоршайды. Жасушаның бөліну кезеңіндегі әрбір центриола екі еселенеді. Кірпікшелер мен жіпшелер-жасуша цитоплазмасының апикальді полюсінен пайда болған құрылымдар. Бұлардың негізін өте майда грану- лалар - базальді денешіктер түзеді. Кірпікшелердің ұзындығы 5-10 мкм, болса жіпшелердің ұзындығы тіпті 150 мкм-ге дейін жетеді. Кірпікшелердің құрамында - тубулин белогы (қозғалмайтын ) мен жиырылғыш қасиеті бар динеин белогы микротүтікшелердің дуплетінде болады. Бұл органеллалар - дың негізгі қызметі жасушалардың арнайы қозғалытқыш аппараттары болып саналады.
Центриоль - бұл эукариотты жасушаның жасушаішілік органоидты мөлшері, ол жасуша құрылымындағы кішкентай денелерді бейнелейді, оның мөлшері жарық микроскопының рұқсат ету шекарасында орналасқан. Центриольдар жасуша бөлінуі кезінде цитоплазмалық микротүтікшелердің түзілуіне және митозды шпиндель түзілуіне қатысады. Жоғары сатыдағы өсімдіктер мен саңырауқұлақтардың көпшілігінде центриоль болмайды, ал митотикалық шпиндель басқаша түрде қалыптасады. Сонымен қатар, ғалымдар жасушалық орталық ферменттері митоздық анафаза кезінде қыз хромосомалардың әртүрлі полюстерге жылжуына қатысады деп санайд ы.
Цитоқаңқа - клетканың белгілі бір құрылымдық деңгейінің ұйымдастырылуын бірқалыпты ұстап тұратын, ерімейтін ақуыздар кешені болып табылады. Эукариотты жасушалардың цитоплазмасында қаңқа қызметін атқаратын микротүтікшелер, нәруызды талшықтардың шоғыры болады. Олар сыртқы цитоплазмалық мембранамен және ядро қабықшасымен байланысты болып, цитоплазмада күрделі құрылым түзеді. Бұл тірек элементтері жасушаның пішінін сақтайды. Сонымен қатар жасушалық қозғалысты қамтамасыз етеді. Жаңа жасуша қабықшасының түзілетін орнын анықтайды. микротүтікшелер аралық филаменттер микрофиламенттер Цитоқаңқа негізгі 3 компонеттен тұрады
Цитоскелет құрылымының қалыптасуында және кызметтік бірігуінде (интеграция) оның негізгі компоненттерімен бірге қосымша ақуыздарда маңызды рөл атқарады. Олар : -органеллалардың цитоскелетке жабысуына ; -органеллалардың бағытты қозғалуын қалыптастыруға; - цитоскелет байланыстарына және қызметтерінің үйлестірілуіне жауап береді.
Микрофиламенттер - бұл цитоскелет ішіндегі ең жұқа талшықтар. Омар глобулярлы актин ақуызының суббірліктерінен жасалады. Әрбір жіптің құрамында екі ақуыз тізбегі бар: Әрбір тізбек глобулярлы ақуыздың суббірліктері тәрізді « інжу-маржандардан » тұрады. Микрофильтрдің диаметрі 5-9 нм құрайды. Сонымен қатар, микрофиламенттер полярлыққа ие, сондықтан олардың плюс (+) және минус (-) ұштары болады және олар өсуді білдіреді
Микротүтікшелер үзын және түзу, бір ұшымен центромераға байланысқан, кешенінің жанында орналасқан құрылымдар болып табылады. Олардың диаметрі 25нм. Микротүтікшелер цитоскелеттің негізгі ақуыздарының ұзын филаменттерге полимерленуінің нәтижесінде түзіледі. Филаменттердің полимерленуі бір бағытта жүреді, яғни олар полярлы болады, олардың үштары бір-бірінен ерекше. Микротүтікшелердің бір ұшы - оң ұшы үнемі өседі ( полимерленеді ), ал екінші ұшы теріс ұшы - тубулин бөлшектері тұрақтанғанға дейін ыдырайды. Микротүтікшелердің тұрақтануы оның теріс үшының, жасуша ортасында, ядроның жанында орналасқан, центромераға жалғануы арқылы жүзеге асады.
Микротүтікшелер қатты құрылымдар, олар текшитоплазманың " тірек сәулелері» болып қана коймай, сол сияқты органеллалардың бағытты қозғалуының « рельстері » де болып табылады. Органеллалардың ұйымдасқан, бағытты қозғаулары-сальтаторлық қозғалыстарға жатады, ал сальтаторлық қозғалыс молекулалық қозғалтҡыштар арқылы жүзеге асады. Бүл АТФ-тің гидролизденуі нәтижесінде бөлінген энергия арқылы мүмкін болады. Молекулалық қозғалтқыштарға - миозин, кинозиндер, дианиндер деп аталатын ақуыздар жатады. Аталған молекулалық қозғалтқыштардың әрқайсысы әртүрлі «жүк» заттарын тасымалдайды. Қызметі: Жасушаның митоздық және мейоздық бөлінуіне тікелей қатысады. Тірек қызметін атқарады Жасушаның ішінде тасымалдау қызметін қаматамасыз етеді Ахроматин жіпшелерін түзуге қатысады.
Аралық филаменттер клеткаға беріктікті береді, өйткені олар қатты,талшықты, полипептидтер созылуға тұрақты және цитоплазмада таратылып, берік торды құрайды. Аралық филаменттер деген термин өзінің атына байланысты -талшықтарының диаметрі –« аралық »- актинді филаменттер мен микротүтікшелер диаметрі аралығында болады, яғни 10нм дей болатын құрылымдар. Аралық филаменттердің негізгі ақуыздары-кератин филаменттері (адамның эпителий жасушаларында кездеседі ), виментин тәрізді филаменттер ( фибробласттарда, эндотелиалды жасушаларда кездесетін десмин, перферин т.с.с), нейрофиламенттер ( нейрондарда ) және ламиндер ( жасуша ядросында кездеседі ). Аралық филаменттер жасуша иілімділігін қалыптастырып, механикалық әсерлерге шыдамдылығын жоғарылатады
.
рибосома
микрофиламент
цито қаңқа
органоид
1. 1883 жылы Теодор Бовери тапқан 2. прокариоттар мен эукариоттардың клеткаларында болатын диаметрі 15-25 нм өте ұсақ жұмыр бөлшек. 3. Митохондрия, пластидтер 4. Ахроматин жіпшелерін түзуге қатысады. 5. Сұйық ортамен нақты шекарасы жоқ 6. жасуша бөлінуі кезінде цитоплазмалық микротүтікшелердің түзілуіне және митозды шпиндель түзілуіне қатысады.
1. Мембранасыз органоид a. Эндоплазмалық тор b. Ядро c. Жасуша орталығы d. Гольджи жиынтығы 2. Аралық филаменттер a. бұл цитоскелет ішіндегі ең жұқа талшықтар b. жасуша иілімділігін қалыптастырып, механикалық әсерлерге шыдамдылығын жоғарылатады c. цитоскелеттің негізгі ақуыздарының ұзын филаменттерге полимерленуінің нәтижесінде түзіледі d. жасушалардың митоздық бөлінуін қамтамасыз ететін органелла 3. Цилиндр тәрізді бір-біріне тік бұрыш түзіп орналасатын екі денешік a. Жасуша орталығы b. Рибосома c. Аралық филамент d. Микротүтікше 4. Рибосома диаметрі a. 6-11 нм b. 15-25 нм c. 20-30 нм d. 34-40 нм 5. Рибосомалар қызметтері a. Жасушаны қорғап заттар тасмалдануын қамтамасыз етеді b. Нәруызды синтездеп, полиосомалар түзеді c. Нәруыздарды синтездеп, полиосомаларды бекіту d. Жасушаға түскен бөгде заттпрды қорыту Тест
6. Жасуша орталығын кім қай жылы ашты ? a. 1883 ж Т. Бовери b. 1609 ж Г.Галелей c. 1870 ж Мишер d. 1665 ж Р.Гук 7. Микротүтікшелердің қызметі a. Жануарлар және төменгі сатыдағы өсімдіктердің көбеюіне қатысады b. Генетикалық ақпаратты сақтап берілуін қамтамасыз етеді c. Жасушаның митоздық және мейоздық бөлінуіне тікелкей қатысады d. Заттардың тасмалдануын қамтамасыз етеді 8. Микрофиламенттер бұл-... a. эукариотты жасушаның жасушаішілік органоидты мөлшері b. өмірдің жасушасыз формасы c. гликопротеиндер мен гликолипидтерден тұрады d. цитоскелет ішіндегі ең жұқа талшықтар 9. Құрамында 9- триплеттен тұратын микротүтікшелер бар құрылым a. Жасуша орталығы b. Цитоқаңқа c. Центроиль d. Ядро 10. Мембранасыз органоитарының ерекшелігі a. Мембраналарында ерекше нәруыздардың болуы b. Өзіне тиесілі мембранасы бар c. Мембраналарда липидті қабат болуы d. Өзіне тән мембраналардың болмауы
Назарларыңызға рақмет !
