Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару жергілікті өкілді және жергілікті атқарушы органдардан тұрады. Ол мемлекеттің құрамдас бір бөлігі болып табылады және Республика үшін біртұтас мемлекеттік қызмет принциптерін басшылыққа алады. Демек, жергілікті мемлекеттік басқару мемлекеттік биліктің туындысы. Бұл жергілікті мемлекеттік басқару жалпы жергілікті ерекшеліктерді есепке алмайды және жергілікті проблемаларды шешпейді дегенді білдірмейді. ҚР – дағы жергілілікті мемлекеттік бақсару мемлекет тетігінің ерекше бөлшегі болып табылады және белгілі бір дербестікке ие болады. Бірақ дербестік жергілікті өкілді органдар мен жергілікті атқарушы органдарда ұйымдық және құзыреттілік тұрғысынан өзіндік ерекшелікпен көрінеді.
Жергілкті өзін-өзі басқаруды қалыптастыру тарихи, этникалық, географиялық және басқа жағдайларға байланысты объективтілік және субъективтілік фаткорлардың негізінде жүреді.Осы себепті мемлекеттерде жергілікті басқаруды ұйымдастырудың және тиісінше осы құбылысты заңдық реттеудің сан алуан түрлі практикасы бар. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Констиуциясы жергілкті органдардың жаңа үлгісін бекітті. Ол оларды жергілікті мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқаруға бөлді. Жергілікті мемлекеттік басқаруға : жергілікті өкілді органдар, 2) жергілікті атқарушы органдар. Жергілікті өзін-өзі басқару жергілкті мемлекеттік басқаарудан бөлінді.
Жергілікті өзін-өзі басқару – мемлекеттегі белгілі бір әкімшілік аумақтық бөлік тұрғындарының жергілікті істерді басқару жөніндегі дербес қызметі. ҚР Конституциясы « Жергілікті мемлекеттік басқару және жергілікті өзі-өзі басқару » туралы бөлімінде 8 – бабында жергілікті өкілді органдардың сипатына, мақсатына және құрылу тәртібіне қатысты жалпы ережелер белгіленген. Осы бөлімнің 89 бабы бойынша « Қазақстан Республикасында жергілікті маңызы бар мәселелерді жергілікті тұрғындардың өзі шешуін қамтамасыз ететін жергілікті өзін-өзі басқару танылады. Жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғындардың тікелей сайлау жолымен, сондай-ақ адамдар жинақы тұратын аумақты қамтитын ауылдық және қалалық жергілікті қауымдастықтардағы сайланбалы және басқа жергілікті өзі-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырады. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет тәртібі заңда көрсетліген шекте азаматтардың өздері белгілейді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербестігіне олардың заңмен білгіленген өкілеттігі шегінде кепілдік беріледі. Мемлекет олардың қызметін және олардың өкілеттігінің шегін заңдылық деңгейінде тек жалпы шеңберде белгілейді.Басқа жағдайларда өзін-өзі басқару органдары мәселені дербес шешеді. Сондықтан жергілікті жерлерде мұндай органдардың құрылуы тек атауы бойынша ғана емес, бағыты, нысаны, қызмет тәртібі, кірістердің қосымша көздері, әкімдермен, мәслиахттармен өзара қатынас тәсілдері бойынша да әртүрлі болуы мүмкін. Қазақстанда жергілікті басқарудың тиімді тәсілдерін қалыптастыру жолында бірқатар түбірлі өзгерістер жүзеге асырылып келеді.
Жерг i л i кт i өз i н- өз i басқару – халық т i келей жүзеге асыратын, сондай-ақ мәслихаттар және басқа да жерг i л i кт i өз i н- өз i басқару органдары арқылы жүзеге асырылатын осы Заңда, өзге де нормативт i к құқықтық акт i лерде айқындалған тәрт i ппен жерг i л i кт i маңызы бар мәселелерд i өз i н i ң жауапкерш i л i г i мен дербес шешуге бағытталған қызмет ; - жерг i л i кт i өз i н- өз i басқару органдары — осы Заңға сәйкес жерг i л i кт i маңызы бар мәселелерд i шешу жөн i ндег i функциялар жүктелген органдар ; - Жерг i л i кт i өз i н- өз i басқару облыс, аудан, қала, қаладағы аудан, ауылдық ( селолық ) округ, ауылдық ( селолық ) округт i ң құрамына к i рмейт i н кент пен ауыл (село) шег i нде жеке жүзеге асырылады. - Жерг i л i кт i өз i н- өз i басқаруды жерг i л i кт i қоғамдастық мүшелер i т i келей, сондай-ақ мәслихаттар мен басқа да жерг i л i кт i өз i н- өз i басқару органдары арқылы жүзеге асырады. Облыстың, ауданның, қаланың, қаладағы ауданның, ауылдық ( селолық ) округт i ң, ауылдық ( селолық ) округт i ң құрамына к i рмейт i н кент пен ауылдың ( селоның ) әк i м i мемлекетт i к басқару функцияларымен қатар жерг i л i кт i өз i н- өз i басқару органдарының функцияларын да жүзеге асырады. Жерг i л i кт i өз i н- өз i басқару органдарының м i ндеттер i: Жерг i л i кт i өз i н- өз i басқару органдары өз қызмет i н жүзеге асыру кез i нде : - Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңнамасын сақтауға ; - жалпымемлекетт i к i шк i және сыртқы саясатқа, оның i ш i нде қаржылық және инвестициялық саясатқа сай келмейт i н шеш i мдерд i ң қабылдануына жол бермеуге ; - б i рыңғай еңбек нарығын, капиталды қалыптастыруға, тауарлар мен қызметтерд i ерк i н алмасуға, Қазақстан Республикасының б i рыңғай мәдени және ақпараттық кең i ст i г i н i ң қалыптасуы мен дамуына кедерг i келт i рет i н шеш i мдерд i ң қабылдануына жол бермеуге ; - Қазақстан Республикасының ұлттық қау i пс i зд i г i н қамтамасыз етуде Қазақстан Республикасының мүдделер i н сақтауға ; - қызметт i ң қоғамдық маңызы бар салаларында белг i ленген жалпымемлекетт i к стандарттарды сақтауға ; - жерг i л i кт i қоғамдастық мүшелер i н i ң құқықтары мен заңды мүдделер i н i ң сақталуын қамтамасыз етуге ; - өз қызмет i н жүзеге асыру кез i нде жариялылық пен ашықтық, қоғамдық п i к i рд i ескеру принциптер i н ұстануға, жерг i л i кт i қоғамдастық мүшелер i н i ң жерг i л i кт i өз i н- өз i басқару органдарының отырыстарына ерк i н қатысу мүмк i нд i г i н қамтамасыз етуге ; - жерг i л i кт i қоғамдастық мүшелер i н i ң жерг i л i кт i маңызы бар мәселелерд i шешуге қатысуын қамтамасыз етуге м i ндетт i.
Мемлекетт i к органдардың жерг i л i кт i өз i н- өз i басқару органдарымен өзара қарым-қатынасы : Мемлекетт i к органдар жерг i л i кт i өз i н- өз i басқаруды қалыптастыру және дамыту үш i н қажетт i құқықтық, ұйымдастырушылық және өзге де жағдайлар жасайды, жерг i л i кт i өз i н- өз i басқару органдарының қызмет i н әд i стемел i к және ақпараттық қамтамасыз етуд i қоса алғанда, Қазақстан Республикасының заңнамалық акт i лер i не және өзге де нормативт i к құқықтық акт i лерге сәйкес халықтың жерг i л i кт i өз i н- өз i басқару құқығын жүзеге асыруына жәрдемдесед i. Жерг i л i кт i өз i н- өз i басқару органдары Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жерг i л i кт i қоғамдастық халқының алдында жауапты болады.
Жергілікті өзін-өзі басқаруды одан әрі дамытудың өзекті мәселелерін талқылау
Реформалардың орталықтан өңірлерге ауысуы жергілікті өзін-өзі басқарудың тиімді қызмет етуіне кедергі келтіретін бірқатар проблемалар анықталды. Мысалы, бюджет қаражатын пайдалануды бақылау, жүзеге асырылып жатқан жобалардың нәтижелілігі, кіші және орта бизнестің әрі қарай дамуына кедергілер, жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуге тұрғындардың қажетті деңгейде қатысуы …. 2011 жылғы 30 мамырда сағат 10.00-де « Жергілікті өзін-өзі басқаруды одн әрі дамытудың өзекті мәселелері » тақырыбында дөңгелек үстел өткізіледі. Іс-шараның ұйымдастырушылары : « Нұр Отан » ХДП жанындағы Құқықтық Кеңес және « Нұр Отан » ХДП Парламентаризм институты. Іс-шараның мақсаты : 2011 жылғы 17 сәуірде Үкіметтің кеңейтілген отырысында Елбасы Н.Назарбаевтың берген тапсырмаларын жүзеге асыру аясында жергілікті өзін-өзі басқаруды әрі қарай дамыту мәселелерін талқылау. Кеңейтілген отырыс барысында Елбасы Үкіметке бірқатар мемлекеттік өкілеттіктерді жергілікті өзін-өзі басқару органдарына өткізу туралы тапсырма берген болатын. 2007 жылы Қазақстан Республикасында конституциялық реформа жүргізілгендігі белгілі. Ондағы бір мәселе жергілікті өзін-өзі басқару институтын қалыптастыруға бағытталған еді. Осыған байланысты, 2009 жылы алғаш рет жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыратын құқықтық кеңістік қалыптастырған « Қазақстан Республикасында жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы » ҚР Заңына өзгерістер енгізілді. Нәтижесінде өкілетті орган – мәслихаттардың құзыреті кеңейтілді. Енді облыс, қала және аудан әкімдерін тағайындау депуттаттардың келісімімен жүзеге асырылатын болды. Мәслихаттардың тексеру коммисиясы күшейтілді. Әкімге сенімсіздік білдіру және ҚР Парламенті Сенаты депутатын кері қайтару мүмкіндігі енгізілді. Әкімдер бұрынғы қызметтерімен қоса жергілікті өзін-өзі басқарудың атқарушы орган функцияларын қатар орындайтын болды. Сонымен қатар, заңды қабылдау барысында-ақ оның жалпылық сипатта жасалғандығы және одан әрі дамытуды қажет ететіндігі белгілі еді. Жергілікі өзін-өзі басқаруды енгізу барысындағы екі жыл көлемінде еліміздегі әлеуметтік-экономикалық тұрғыда қарқында өзгерістер орын алды.
