Лекцыя
1. Дзеяслоў: марфалагічныя прыметы і сінтаксічныя функцыі. 2. Непрэдыкатыўныя катэгорыі дзеяслова : а) катэгорыя трывання ; б) катэгорыя стану. 3. Прэдыкатыўныя катэгорыі дзеяслова : а) катэгорыя ладу; б) катэгорыя часу; в) катэгорыя асобы ; г) катэгорыя ліку ; д ) катэгорыя роду; 4. Словазмяненне дзеясловаў. 5. Спражэнне дзеясловаў. 6. Дзеепрыметнік. 7. Дзеепрыслоўе. 8. Словаўтварэнне дзеясловаў.
— знамянальная часціна мовы, якая абазначае працэсуальную прымету і выражае гэта значэнне ў катэгорыях асобы, ліку, часу, ладу, а таксама роду (у формах прошлага часу і ўмоўнага ладу), трывання і стану.
Дзеяслоў мае граматычныя катэгорыі стану, трывання, ладу, часу, асобы, ліку, роду. Ён мае таксама складаную сістэму формаў. Формы дзеяслова падзяляюцца на спрагальныя і неспрагальныя. Спрагальныя формы змяняюцца па асобах, ліках, ладах, часах (а ў прошлым часе – і па родах). Неспрагальныя формы – інфінітыў і дзеепрыслоўе.
Агульная характэрная сінтаксічная прымета ўсіх дзеяслоўных формаў – здольнасць кіраваць скланяльнымі часцінамі мовы, якія выступаюць у ролі дапаўнення ці акалічнасці : прывезці з горада, прывязі з горада, прывезены з горада.
Сінтаксічная роля дзеяслоўных формаў неаднолькавая. Асабовыя ( спрагальныя ) формы ў сказе заўсёды выказнікі ( таму іх яшчэ называюць прэдыкатыўнымі ): Лес супакойвае, разганяе трывогу, нервознасць. Сонца забегла за хмурынку і знікла зусім. Інфінітыў можа быць любым членам сказа
Аснова інфінітыва вызначаецца шляхам аддзялення суфіксаў - ць, - ці, - чы : спява-ць, вез-ці, бег-чы. Яна супадае з асновай прошлага часу дзеяслова, якая вызначаецца аддзяленнем суфікса прошлага часу : збіра-ць – збіра -ў, чыта-ць – чыта -ў. Аднак у асобных дзеясловах асновы інфінітыва і прошлага часу адрозніваюцца : вес-ці – вяд-уць – вё -ў, ся-чы – сяк-уць – сек. АСНОВЫ ДЗЕЯСЛОВА Аснова цяперашняга часу ( будучага простага – у дзеясловах закончанага трывання ) вызначаецца шляхам аддзялення канчаткаў 3-й асобы множнага ліку ў форме цяперашняга ( ці будучага простага ) часу : піш-уць, пол'-уць, мыj-уць, купаj -...- ца.
Усе дзеясловы ў залежнасці ад характару накіраванасці, пераходу абазначанага імі дзеяння на аб'ект падзяляюцца на пераходныя і непераходныя. ПЕРАХОДНЫЯ дзеясловы абазначаюць дзеянне, якое накіравана, пераходзіць на аб'ект. Дапаўненне пры пераходных дзеясловах называецца прамым аб'ектам. НЕПЕРАХОДНЫМІ называюцца дзеясловы, якія не могуць мець пры сабе прамога дапаўнення ў форме вінавальнага склону без прыназоўніка (дзеянне не пераходзіць на аб'ект): сядзець, дзейнічаць, адпачываць, ехаць, сінець, сохнуць, плакаць, расці, цвісці. Непераходныя дзеясловы звычайна абазначаюць стан і рух суб'екта.
ПРАМЫ АБ'ЕКТ пры пераходных дзеясловах можа быць выражаны: дапаўненнем у форме вінавальнага склону без прыназоўніка: араць поле, жаць жыта. формай роднага склону, калі пры пераходным дзеяслове ёсць адмоўе: не здаваў экзаменаў, не чытаў кнігі; формай роднага склону назоўніка пры дзеясловах браць, даць, прасіць і падобных, калі «бярэцца, даецца і г. д. на час» (аб'ект часовага карыстання): вазьмі нажа, дай ручкі, папрашу сшытка. назоўнікам у родным склоне, калі прамым аб'ектам выступае не ўвесь прадмет, а толькі частка: прынесці вады, нарэзаць хлеба.
НЕЗАЛЕЖНЫ стан паказвае, што дзеянне ўтварае суб'ект, які ў сказе з'яўляецца дзейнікам: Архітэктар праектуе школу. Аўтар дапрацоўвае рукапіс. Канструкцыі з дзеясловамі незалежнага стану называюць актыўнымі. ЗАЛЕЖНЫ стан паказвае дзеянне як залежнае ад іншай асобы, прадмета, які ў сказе з'яўляецца дзейнікам, а суб'ект выступае дапаўненнем у творным склоне. Такі творны называецца творным дзейнага прадмета (творным суб'ект) : Школа праектуецца архітэктарам. Рукапіс дапрацоўваецца аўтарам. Такія канструкцыі называюць пасіўнымі.
ТРЫВАННЕ дзеяслова – граматычная катэгорыя, якая паказвае на адносіны дзеяння да яго мяжы, закончанасці. Выдзяляюцца два трыванні : незакончанае і закончанае.
Дзеясловы НЕЗАКОНЧАНАГА трывання абазначаюць працягласць, развіццё, паўтаральнасць дзеянняў, не паказваючы на іх мяжу : плыць, спяваць, будаваць, ісці. Дзеясловы ЗАКОНЧАНАГА трывання абазначаюць дзеянні, якія паказваюць на іх мяжу, вынік, закончанасць : паплыць, заспяваць, узараць, пабудаваць, прыйсці, выкаваць, змалаціць, стукнуць.
Катэгорыя ЛАДУ абазначае адносіны дзеяслоўнага дзеяння да рэчаіснасці. Яна можа паказваць дзеянне як рэальнае ў цяперашнім, прошлым ці будучым часе або як нерэальнае – пажаданае, неабходнае, магчымае. У сучаснай беларускай мове вылучаюцца тры лады : абвесны, загадны і ўмоўны.
АБВЕСНЫ лад выражае сцвярджэнне ці адмаўленне дзеяння, якое рэальна працякае ў цяперашнім, прошлым ці будучым часе : Прыйшоў жаданы час спаткання ( Якуб Колас ). ЗАГАДНЫ лад паказвае, што асоба пабуджае каго-небудзь выканаць дзеянне. Пабуджэнне можа абазначаць загад, патрабаванне, прапанову, заклік, параду, просьбу і адносіцца не толькі да якой-небудзь асобы, але і да неадушаўлёных прадметаў, якія ўяўляюцца як адушаўлёныя : Няхай у ясным небе цішыня заўсёды цішынёю застаецца ( С.Грахоўскі ).
УМОЎНЫ лад абазначае дзеянне, якое ўяўляецца як пажаданае ці магчымае. Ажыццяўленне такога дзеяння залежыць ад пэўных умоў. Умоўны лад мае аналітычную форму. Ён выражаецца дзеясловам у форме прошлага часу і часціцай бы (б). Месца гэтай часціцы ў сказе рознае : яна можа знаходзіцца пры дзеяслове ці пры іншых словах : Я Чорнае мора зялёным назваў бы, як толькі заціхнуць і бура, і шторм ( С.Грахоўскі ).
Катэгорыя ЧАСУ выражае адносіны дзеяння да моманту гутаркі. Гэту катэгорыю маюць толькі дзеясловы абвеснага ладу. Адрозніваюць формы цяперашняга, прошлага і будучага часу.
ЦЯПЕРАШНІ час паказвае, што дзеянне, выражанае дзеясловам, супадае з момантам гутаркі : Шуміць вецер з кронамі, абтрасае сон, пахаджае промнямі сонца ля вакон ( Л.Геніюш ). Формы цяперашняга часу абазначаюць : дзеянне, якое адбываецца ў момант гутаркі, дзеянне пастаяннае або дзеянне, характэрнае для пэўнага прадмета. Формы цяперашняга часу могуць ужывацца са значэннем прошлага ( цяперашні гістарычны ): Бывала, пострыжні паправіць, на шчупакоў нясе і ставіць ( Я.Колас ). Цяперашні час можа ўжывацца і са значэннем будучага : Праз два гады канчаю інстытут.
Формы прошлага часу абвеснага ладу і формы ўмоўнага ладу не маюць паказчыкаў асобы, пры іх такімі паказчыкамі могуць быць асабовыя займеннікі або назоўнікі : ты чытаў ( бы ), ён чытаў ( бы ), рабочыя пабудавалі (б).
БЕЗАСАБОВЫЯ ДЗЕЯСЛОВЫ абазначаюць дзеянне, якое адбываецца як бы само па сабе, без дзеючай асобы або прадмета. Яны з'яўляюцца выказнікам у неасабовых сказах, у якіх няма дзейніка : У той год з вясны вельмі дажджыла ( Б.Сачанка ).
Безасабовыя дзеясловы пераважна абазначаюць : > з'явы прыроды : вечарэе, днее, світае, марозіць, змяркаецца ; > фізічны і псіхічны стан чалавека ці іншай жывой істоты : нездаровіцца, калоціць, нядужыцца, дыхаецца, працуецца, верыцца, думаецца, жадаецца ; > магчымасць, неабходнасць дзеяння і г. д.: прыйшлося ( лічыцца ), спатрэбіцца ( праверыць ), пашчаслівіцца ( прыехаць ), трапляецца ( паглядзець ) ; > дзеянне невядомай або стыхійнай сілы : нясе, шанцуе, цягне, замяло ( снегам ), зацерушыла ( лісцем ).
ПРАВАПІС СУФІКСАЎ ДЗЕЯСЛОВАЎ
Калі ў інфінітыве дзеяслоў закончанага трывання канчаецца на -іць з папярэднісм галосным, то ў форме незакончанага трывання перад суфіксам -ва- пішацца й : засвоіць – засво й ваць, супакоіць – супако й ваць У прыставачных дзеясловах незакончанага трывання, калі націск падае на склад перад суфіксам -ва-, пішацца (аднаўляецца) у гэтым складзе о : адпр о швацца (просьба, адкр о йваць (кроіць)
Галосныя э, о пішуцца: пасля зацвярдзелых зычных пад націскам: бераж э ш, бераж о м, бяр о м ПРАВАПІС КАНЧАТКАЎ ДЗЕЯСЛОВАЎ Правапіс канчаткаў дзеясловаў I спражэння залежыць ад іх асновы і месца націску Галосная а пішацца: пасля зацвярдзелых зычных не пад націскам : піш а ш, каж а ш, піш а м, каж а м Галосная ё пішацца: пасля мяккіх зычных і пасля галосных пад націскам : вядз ё м, няс ё м Галосная е пішацца: пасля мяккіх зычных і пасля галосных не пад націскам : едз е м, веда е м Галосная я пішацца: у 2-й асобе множнага ліку ў першым складзе перад націскам : ведз я це, нес я це Правапіс канчаткаў дзеясловаў II спражэння залежыць ад асновы дзеяслова Галосная ы пішацца: пасля зацвярдзелых зычных : трывож ы ш, трывож ы м, рывож ы це Галосная і пішацца: пасля мяккіх зычных і пасля галосных : ляц і ш, ляц і м, лец і це
Правапіс не, ні з дзеясловамі
Правапіс не, ні з дзеясловамі
− неспрагальная форма дзеяслова, якая абазначае прымету або ўласцівасць прадмета ці асобы паводле дзеяння.
Дзеепрыметнік мае граматычныя прыметы як дзеяслова, так і прыметніка.
Дзеепрыметнік ПРЫМЕТЫ ДЗЕЯСЛОВА ПРЫМЕТЫ ПРЫМЕТНІКА незакончанае / закончанае трыванне, прошлы і цяперашні час : скошаная трава, заходзячае сонца дзеепрыметнік змяняецца па родах: скошаны луг, скошаная сенажаць, скошанае поле; ліках: скошаны луг – скошаныя лугі; склонах: Н. скошаны луг; Р. скошанага лугу; Д. скошанаму лугу
Як і ў прыметніках, род дзеепрыметнікаў вызначаецца толькі ў а д з і н о ч н ы м л і к у. Дзеепрыметнік у сказе выконвае ролю азначэння або выказніка: На белым вышываным ручніку – адкроеная луста хлеба. (В. Вітка) Я быў здзіўлены тым, што ўсе ў кніжцы гавораць так, як у нас. (Я. Брыль)
Скло ны Адзіночны лік Множны лік Мужчынскі і ніякі род Жаночы род Н. зламан- ы, зламан- ае расцвіўш- ы, расцвіўш- ае зламан- ая расцвіўш- ая зламан- ыя расцвіўш- ыя Р. зламан- ага расцвіўш- ага зламан- ай расцвіўш- ай зламан- ых расвіўш- ых Д. зламан- аму расцвіўш- аму зламан- ай расцвіўш- ай зламан- ым расцвіўш- ым В. зламан- ы, зламан- ае расцвіўш- ы, расцвіўш- ае зламан- ага расцвіўш- ага зламан- ую расцвіўш- ую зламан- ыя расцвіўш- ыя зламан- ых расцвіўш- ых Т. зламан- ым расцвіўш- ым зламан- ай (-аю) расцвіўш- ай (-аю) зламан- ымі расцвіўш- ымі М. (на) зламан- ым (у) расцвіўш- ым зламан- ай расцвіўш- ай зламан- ых расцвіўш- ых Скланенне дзеепрыметнікаў
Дзеепрыметнікі мужчынскага роду ў назоўным склоне адзіночнага ліку маюць канчатак -ы : расхваляван- ы вучань, непакрыт- ы дом, спатнел- ы лоб. У творным і месным склонах: дзеепрыметнікі мужчынскага і ніякага роду маюць аднолькавы канчатак -ым : за ўзаран- ым палеткам, полем(Т. скл.); на ўзаран- ым палетку, полі (М. скл.) дзеепрыметнікі жаночага роду – -ай (-аю ): за адрамантавн- ай школай (Т. скл.); у адрамантаван- ай школе (М. скл.)
Дзеепрыметны зварот, як і адзіночны дзеепрыметнік, звычайна паясняе назоўнік або займеннік і пры сэнсавым адасабленні з’яўляецца адным членам сказа – развітым азначэннем. Паяснёны назоўнік (займеннік) у дзеепрыметны зварот, безумоўна, не ўваходзіць. Дзеепрыметны зварот, які стаіць непасрэдна перад назоўнікам, коскаю ад яго не аддзяляецца : Працяты марозам снег хрустка скрыпеў пад нагамі. Калі ж такое развітае азначэнне стаіць перад займеннікам, то коска пасля яго ставіцца : Перапалоханы крыкам, я выскачыў з дому. Дзеепрыметны зварот, які стаіць пасля паяснёнага слова ў сярэдзіне сказа, заўсёды выдзяляецца коскамі: Ельнік, увесь абліты сонцам, віднеўся наперадзе. У канцы сказа коска ставіцца перад дзеепрыметным зваротам : Наперадзе віднеўся ельнік, увесь абліты сонцам. Дзеепрыметнік разам з залежнымі ад яго словамі ўтварае дзеепрыметны зварот
ДЗЕЕПРЫМЕТ НІКІ незалежнага стану залежнага стану абазначаюць прымету таго прадмета, якую ўтварыў (утвараў або ўтварае) сам гэты прадмет: пасівелыя валасы, падаючае лісце абазначаюць прымету таго прадмета, якую ўтварыў (утварае) іншы прадмет: выкананае вучнем заданне, разбітая шыба
Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў залежнага стану Дзеепрыметнікі залежнага стану ўтвараюцца толькі ад параходных дзеясловаў закончанага і незакончанага трывання : запрасіць – запрошаны (дакладчык), сарваць – сарваны (яблык)
Некаторыя дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад асноў цяперашняга (будучага часу): зрабіць – зраблю – зробл ен ы; наклеіць – наклею – накле ен ы
Правапіс суфіксаў -н-, -ан-, -ен-, -т- дзеепрыметнікаў
Кароткія дзеепрыметнікі залежнага стану Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу могуць мець не толькі поўную, але і кароткую форму : стомлены чалавек, стомленая жанчына, стомленае дзіця, стомленыя людзі – чалавек стомлен, жанчына стомлена, дзіця стомлена, людзі стомлены Кароткія дзеепрыметнікі не скланяюцца. Яны змяняюцца па ліках, а ў адзіночным ліку – па родах. Кароткія дзеепрыметнікі ў сказе выконваюць ролю выказнікаў : Тут уся зямля нашым духам прасякнута. Падаконнікі былі густа застаўлены вазонамі.
Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў незалежнага стану
Не (ня) з дзеепрыметнікамі Не (ня) з поўнымі дзеепрыметнікамі пішацца разам, калі гэтыя дзеепрыметнікі не маюць залежных слоў і калі няма ў сказе супрацьпастаўлення: У пакоі былі не пабеленыя сцены. Каля дома стаяў не заўважаны чалавек. Не (ня ) з поўнымі дзеепрыменікамі пішацца асобна : – калі дзеепрыметнікі маюць залежнае слова: У пакоі былі даўно не пабеленыя сцены. Каля дома стаяў нікім не заўважаны чалавек. – калі ў сказе ёсць супрацьпастаўленне са злучнікам а, якое адносіцца да дзеепрыметніка: Гэта было не вывучанае, а толькі прачыіанае правіла. З кароткімі дзеепрыменікамі часціца не пішацца заўсёды асобна : Кніга не прачытана. Трава не скошана. Дровы не прывезены.
асобая нязменная форма дзеяслова, якая абазначае дадатковае дзеянне і паясняе асноўнае дзеянне, выражанае дзеясловам-выказнікам.
Дзеепрыслоўе мае граматычныя прыметы як дзеяслова, так і прыслоўя.
Дзеепрыслоўе ПРЫМЕТЫ ДЗЕЯСЛОВА ПРЫМЕТЫ ПРЫСЛОЎЯ незакончанае / закончанае трыванне: ішоў, размаўляючы з сябрам; згадзіўся, пагаварыўшы з бацькам ; зваротную форму: развітваючыся з настаўнікам, дагаварыўшыся з экскурсаводам не змяняецца: не скланяецца і не спрагаецца; у сказе − акалічнасць: Падаюць з неба чыстыя белыя пушынкі, усцілаючы зямлю мяккім снежным покрывам.
Дзеепрыслоўны зварот Дзеепрыслоўе разам з залежнымі ад яго словамі ўтварае дз е е п р ы с л о ў н ы з в а р о т. Ён з’яўляецца адным членам сказа – развітай акалічнасцю, якая схематычна абазначаецца _._._._._._ Дзеепрыслоўныя звароты і адзіночныя дзеепрыслоўі на пісьме заўсёды выдзяляюцца або аддзяляюцца коскамі: Коцяцца ўдаль, набіраючы сілу, хвалі лагодныя да небасхілу. Дзіця так прывучалі да жывога слова, што яно, не ўмеючы яшчэ размаўляць, не заўсёды ўлоўліваючы сэнс, ляжала ў калысцы і перад сном “гуло” – спявала на свой лад чутыя ад маці песні. Прыгнуўшыся, дзяўчына ўвайшла ў будан.
Дзеепрыслоўі незакончанага трывання ўтвараюцца ад асноў цяперашняга часу дзеясловаў незакончанага трывання пры дапамозе : суфікса -учы- (-ючы-) ад дзеясловаў I спражэння : кажуць – кажучы, размаўляюць – размаўляючы ; суфікса -ачы- (-ячы-) – ад дзеясловаў II спражэння : гавораць – гаворачы, сядзяць – седзячы УТВАРЭННЕ І ЎЖЫВАННЕ ДЗЕЕПРЫСЛОЎЯЎ НЕЗАКОНЧАНАГА ТРЫВАННЯ Дзеепрыслоўі незакончанага трывання абазначаюць дзеянні, якія не закончыліся і адбываюцца як дадатковыя адначасова з асноўнымі дзеяннямі, выражанымі дзеясловамі-выказнікамі : Мы сядзелі і гаварылі і ціха смяяліся, чакаючы нашага дзеда. сядзелі, гаварылі, смяяліся і адначасова чакалі
Дзеепрыслоўі закончанага трывання ўтвараюцца ад асноў прошлага часу дзеясловаў закончанага трывання пры дапамозе суфіксаў -ўшы (пасля галосных) і -шы (пасля зычных ): сустрэць – сустрэ ўшы, дапамагчы – дапамог шы Утварэнне і ўжыванне дзеепрыслоўяў закончанага трывання Дзеепрыслоўі закончанага трывання абазначаюць закончанае дадатковае дзеянне, якое звычайна адбываецца раней за асноўнае дзеянне або зрэдку адначасова з дзеяннем, выражаным дзеясловам-выказнікам : Прачыніўшы дзверы, я зазірнуў у пакой. (спачатку прачыніў дзверы, а потым толькі зазірнуў у пакой)
Правапіс не з дзеепрыслоўямі
