Ақтөбе 2020ж Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті
Өсімдік тұқымнан өсіп-өнеді. Тұқымнан олардың сабағы, жапырақтары, гүлдері, жемістері пайда болады. Өсімдік - тірі ағза.
Тұқымнан жаңа өсімдік өнеді. Ол үшін тұқымдар жерге түсу керек немесе адамдар егу керек. Көптеген жемістердің тұқымын адамдар екпейді. Олар жел, су, аңдар, құстар арқылы тарайды. Өсімдіктің тұқымнан өсуі
Картоптың түйнектен өніп - өсуі Көбею - барлық тірі табиғатқа тән қасиет. Көбею дегеніміз – әр өсімдіктің өзі сияқты ұрпақ қалдыруы, сан жағынан артуы.
Өсімдіктер тек қана тұқымнан өніп қоймайды. Өсімдіктердің көбеюі Өсімдіктің көбеюі жолдары Өсімдіктің жерасты бөліктері Өсімдіктің жерүсті бөліктері арқылы да көбейеді.
Кейбір өсімдіктер тұқымсыз - ақ өзінің жерасты бөлігінен де көбейеді. Өсімдіктердің жерасты бөлігі Өсімдіктің жерасты бөлігі Түйнек пияз шық тамырсабақ
Түйнек – өсімдіктің топырақ арасында сабағы жуандаған жері. Түйнекті өсімдікке картоп жатады. Картоптың бетіндегі ойықтарында бүршіктер бар. Оны «көзше» дейді. Осы «көзше» жаңа өсімдік береді. Түйнекке қоректік заттар жиналады. Өсімдіктің жерасты бөлігі - түйнек Картоптың түйнектен өніп - өсуі
Кейбір өсімдіктер тұқымсыз – ақ өзінің жерүсті бөлігінен де көбейеді. Өсімдіктердің жерүсті бөлігі Өсімдіктің жерүсті бөлігі «Түбін ажыратып көбейту» арқылы Сабақты топырақпен жабу арқылы «Қалемше» арқылы «Мұртша» арқылы
Жер бетіндегі сабағының бір бөлігінен көптеген ағаштар көбейеді. Желмен сынып жерге түскен бұтақ тамырланады да, одан жаңа ағаш өседі. Сабақтың бір бөлігін «қалемше» дейді. Көптеген мәдени өсімдіктерді осы қалемше арқылы көбейтуге болады. Өсімдік жер бетіндегі сабақтан да көбейеді. Жазда құлпынай мен бүлдіргеннің ұзын сабағы жерге төселіп өседі. Оны «мұртша» дейді. Мұртшаға жапырақтар шоқталып өседі. Мұртшаның жерге тиген жерінен тамыр пайда болады. Ол тамыр жерге бекиді де өскін береді. Өсімдіктің мұртшасы арқылы көбеюі
Гүл дегеніміз - көбеюге қажетті, жыныс мүшелері бар, бұтақтанбайтын, түрі өзгерген, қысқарған өркен.
Әр түсті Гүлдің құрылысы аталық аналық Гүлдің негізгі бөліктері жасыл тостағанша гүл табаны гүл сағағы Гүл серігі күлте
Гүл бөліктері Гүлдің аталығы - көбеюге қатысатын бөлімі. Ол аталық жіпшесінен және тозаңқаптан тұрады. Тозаңқапта пісіп жетілген тозаңдар болады. аузы мойны Жатын (түйін) тозаңқабы тозаңдар Аталық жіпшесі Аналық – гүлдің жеміс түзуге қатысатын негізгі бөлімі. Аналықтың ұшын ауыз, ортаңғы бөлігін мойын, түп жағындағы жуан жерін жатын деп атайды.
МЕГАСПОРОГЕНОЗ. ҰРЫҚ ҚАЛТАСЫНЫҢ ДАМУЫ (МЕГАГАМЕТОГЕНЕЗ) Мегаспоралардың пайда болуы мегаспорогенез деп аталады. Мегаспорогенез — тұқым бүршіктерінде жүретін процесс. Тұқым бүршіктерінің жоғарыда қарастырылған құрылысы қалыптасқаннан кейін нуцеллустың субэпидермальды қабатының бір жасушасы көлемін ұлғайтып өсе бастайды. Бұл — археспориальды жасуша немесе мегаспоралардың аналық жасушасы. Диплоидты жасуша мейоз жолымен бөлініп, оның гаплоидты мегаспоралар тетрадасы пайда болады. Осыдан кейін ұрық қалтасы — аналық гаметофиттің қалыптасуы ( мегагамметогенез ) басталады. Одан ары төрт мегаспораның үшеуі жаншылып ыдырайды. Әдетте осылардың біреуі ғана, яғни тұқым бүршігінің халаза жағындағысы дамуын жалғастырады.
Тұқым бүршігінің дамуы, мегаспорогенез және аналық гаметофит — ұрық қалтасының дамуы : А, Б, В, Г, Д - тұқым бүршігінің дамуы, бір археспориальды жасушаның пайда болуы ; Е - археспориальды жасуша ; Ж - археспориальды жасушаның редукциялық жолмен екіге бөлінуі ; З — төрт жасушаға бөлінуі ( төрт мегаспора) И - үш мегаспораның дегенерациялануы және бір мегаспораның қарқынды дамуы. К – мегаспораның өсе бастауы, оның ядросы екіге бөлінеді ; Л,М — екі ядроның бірінен кейін бірі екі рет бөлініп, сегіз ядроның пайда болуы ( полюсте төрт ядродан ); Н- дамың жетілген ұрық қалтасы (аналық өскінше )
Гүлдің шығу тегі Жабық тұқымды өсімдіктер гүлдерінің алуан түрлі болуы және олардың ашық тұқымды өсімдіктердің осыған ұқсас мүшелерінен үлкен айырмашылықтарының болуы, гүлдің шығу тегін түсіндіруде көптеген қиындықтар туғызады. Гүл тек қана жабық тұқымды өсімдіктерге тән болғандықтан, онын ; шығу тегін гүлді өсімдіктердің шығу тегімен байланысты қарастыру керек. Гүлдің шығу тегі туралы белгілі стробилярлық, псевданттық және теломдық теориялар бар.
С т р о б и л я р л ы қ т е о р и я бойынша, гүл түрі өзгерген өркен. Бұл теория бойынша, гүл алғаш рет беннетиттерде пайда болған. Бұларға тән ерекшелік стробилдер (бүрлер ) деп аталатын қысқарған спорофилді өркендерінің болуы. Алғашқы гүлдердің гүл табаны ұзын қос жынысты, аталықтары мен аналықтарының саны көп, өздері ірі келеді. Қазіргі кездегі жабық тұқымды өсімдіктердің ішінде бұған ұқсастары сарғалдақтар, тұңғиықтар, магнолиялар. Стробилярлық теория бойынша, гүл бөліктері түрін өзгерткен жапырақтар. Гүлдің жапырақты өркеннің метаморфозы екендігі туралы алғаш пікір айтқан В. Гете (1790).
П се в д а н т т ы қ т е о р и я н ы ң ( жалған гүл теориясы ) негізін салушы Веттштейн. Бұл теория бойынша, гүл, гүл шоғырының тұтас метаформоздануынан пайда болады, яғни аталық гүл шоғырларынан аталық гүлдер, ал аналық гүл шоғырларынан аналық гүлдер қалыптасады. Псевданттық теория бойынша, гүлдің қарапайым құрылымының белгілері : гүлдері майда, дара жынысты, гүл бөліктері шеңбер түзіп орналасқан, гүл серігі реңсіз. Гүлдердің мұндай құрылымы шамшаттар, қайыңдар, жаңғақтар тұқымдасының өкілдерінде кең таралған.
Т е л о м д ы қ т е о р и я н ы ң незігін салушы неміс ботанигі В. Циммерман (1935). Бұл теория бойынша гүл бөліктері өркеннің бүйірлік мүшесі жапырақтардан емес, оның өстік мүшесі сабақтан пайда болады. Бұл теорияға риния тәрізділердің қазба қалдықтарынан табылған дене құрылысындағы ерекшеліктер негіз болған. Олардың денесінің цилиндр тәрізді жоғарғы бөлігінде — теломыңда спорангийлер орналасады. Осы спорангийлер бір-бірімен кірігіп, метаморфозданып гүлдің күлтелеріне аталықтары мен аналықтарына айналған деп жорамалданады. Гүлдің теломдық теориясы біршама жас. Гүлдің шығу тегі туралы теориялардың ішінде стробилярлық теорияны ботаниктердің басым көпшілігі қуаттайды.
