Farxodjonov Farruh Xiva xonligi boshqaruv tizimi
1. Xiva xonligi tashkil topishi 2. Hududi, aholisi va mamuriy birliklar. 3. Xiva xonligi boshqaruv tizimi R e ja
1505- yilda Shaybonixon egallab oladi. 1510- yilda Shaybonixon vafot etgach Eronliklarga qaram bo’lib qoladi. Ammo bu qaramlik uzoqqa cho’zilmaydi va isyon orqali mustaqillikka erishadi. 1511-yilda Dashtiqipchoqlik Berka sultonning o’g’li Elbarsxon taxtga ko’tariladi. Shu tariqa 1512 yilda Elbarsxon boshchiliga Xiva xonligiga asos solinadi. Xiva xonligi deb 1602-yilda poytaxt uzil-kesil Xivaga ko’chgandan keyin atalgan
Xiva xonligi mutlaq monarxiya bo’lib sud, qonunchilik va ijro hokimyati xon boshqaruvida bo’lgan. Kimdirning qaysidir lovozimda turishi yoki turmasligi, qaysidir saroy lavimi bo’lishi yoki tugatilishi, hatto kimningdir hayoti ham xonga bog’liq edi.
Arabshohiylar ( Shaybonilar ) 1512-1770 (1804) Qo’ng’irotlar 1770-1920 Qo’ng’rotlar sulolasi rasmiy ravishda 1804-yildan e’tibor boshlangan. Xiva xonligini boshqargan sulolalar
Elbarsxon ( 1512 - 1516 ) Sulton Hojixon ( 1516 ) Xasanqulixon ( 1516 ) Soʻfiyonxon ( 1516 - 1525 ) Bujaqaxon ( 1525 - 1532 ) Avaneshxon ( 1532 - 1539 ) Qal ( 1539 - 1546 ) Aqatoyxon ( 1546 ) Doʻst Muhammad ( 1546 - 1558 ) Hoji Muhammadxon ( 1558 - 1602 ) Arab Muhammadxon ( 1602 - 1623 ) Asfandiyorxon ( 1623 - 1643 ) Abulg‘oziy Bahodirxon ( 1643 - 1663 ) Arabshohiylar (Shaybonilar) 1512-1770
Anusha ( 1663 - 1686 ) Xudoydodxon ( 1686 - 1687 ) Arang Muhammadxon ( 1687 - 1688 ) Shohniyozxon ( 1688 - 1702 ) Arab Muhammad II ( 1702 -?) Haji Muhammad II Yodgorxon ( 1704 - 1714 ) Avrangxon ( 1714 - 1715 ) Shergʻozixon ( 1715 - 1728 ) Elbarsxon II ( 1728 - 1740 ) Abu al-Ghazi II Muhammad ( 1742 - 1745 ) Ghaib ( 1745 - 1770 ) Abu al-Ghazi III ( 1770 ) Abu al-Ghazi ibn Gha'ib ( 1791 - 1804 )
Muhammad Amin inoq ( 1770 - 1790 ) Avaz Muhammad inoq ( 1790 - 1804 ) Eltuzarxon ( rasman xon deb eʼlon qilingan 1804 - 1806 ) Abulgʻozi ibn Gha'ib ( 1806 ) Muhammad Rahimxon I ( 1806 - 1825 ) Olloqulixon ( 1825 - 1842 ) Rahimqulixon ( 1842-1845 ) Muhammad Aminxon ( 1845 - 1855 ) Abdullohxon ( 1855 ) Qutlugʻmurodxon ( 1855 - 1856 ) Said Muhammadxon ( 1856 - 1864 ) Muhammad Rahimxon II ( 1864 - 1910 ) Asfandiyorxon ( 1910 - 1918 ) Said Abdullaxon ( 1918 - 1920 ) Qo’ng’rotlar sulolasi
Mehtar Qo’shbegi Inoq Naqib Yasavulboshi Biy Mahram Otaliq Mirob Saroy mulozimlari
Parvonachi Qutvol Qozi kalon Qozi o’rda Qozi askar Alam Muftiy Rais Oxun Mingboshi Yuzboshi O’nboshi Qorovulbegi va boshqalar
1841 yilda Xivada bo’lgan Nikiforovning takidlashicha xon saroyida Mehtar eng katta lavozim bo’lgan (Bosh Vazir ) va Janubiy qismni boshqargan, tashqi ishlar bilan ham shug’ullangan. Qo’shbegi Qo’shbegi - Xiva xonligida saroyning oliy mansablaridan biri bo‘lib, moliya va soliq yig‘ish ishlarini bajargan hamda xonlikning shimoliy qismini boshqargan Mehtar
Nikiforovning so’zlariga ko’ra Mehtar va Qo’shbegi lavozimlari otadan o’g’ilga o’tgan. Xon saroyida juda ko’plab davlat lavozimlari bor edi, ularning keyinchalik ham davom etishi xonning xohish istagiga bog’liq edi. Muravyov safari paytida saroyda Yusuf Mehtar o’g’a bosh vazir edi, u sartlar orasidan birinchi bo’lib vazir darjasiga ko’tarilgan. Uning vazir bo’lishiga sabab xon o’zbeklar va sartlar orasini yaxshilash bo’lgan. O’sha davrda esa Madraim Qo’shbegi esa ikkinchi vazir bo’lgan.
xon saroyida katta ahamiyatga ega bo’lgan vazirlardan. U asosan xo’jalik, jtimoiy-siyosiy ishlar bo’yicha devon rahbari bo’lgan. Ollakulixon davrida xon boshqaruvining asosiy figurasiga aylanadi. U xonlik va soliq to’laydigan chet el savdogarlari uchun muhim shahs bo’lgan. Devonbegi
lar odatda 4-ta bo’lgan, ular 4 guruhga bo’lingan qabila guruhlarini boshqarishgan.Ulardan odatda kamida 2 tasi xonning yaqin qarindoshlari bo’lgan. Xon qabila hayotiga oid masalalarni odatda inoqlar yordamida hal qilishgan. Ivanin Xivaga kelganida Inoqlar Mehtar boshqa ish bilan band bo’lganida xonlikning janubiy qismlarni ham boshqarishgan. Inoq
Otaliq – urug ‘ oqsoqoli. Inoq boshliq to‘pa ( guruh ) ga birlashgan urug ‘ boshlig‘i. Xonning eng yaqin maslahatchilaridan biri bo‘lgan. Otaliq qilich va pichoq taqib yurgan. Biy – saroy unvoni. Inoq va otaliqdan keyingi martaba. Biy qabila va urug‘ning boshlig‘i hisoblanib, ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi turkiy xalqlarning, jumladan o‘zbeklarning urug ‘ oqsoqollariga beriladigan unvon edi. XVII-XIX asrlarda biylar yirik o‘zbek qabila va urug‘lariga boshchilik qilib, faqat markaziy hokimiyatga itoat etganlar. Biy unvoni avloddan avlodga meros qilib qoldirilgan
Qozi kalon – Oliy sudya va xonlikdagi barcha sud tizimi boshlig’i Qozi o’rda - Xonning harbiy yurushlari davrida birga yuruvchi oliy sudya. Alam – 5 ta muftiylar boshlig’I Rais - joylarda diniy qonunlarni rioya etilishini kuzatish va maktablarni inspeksiya qilish. ( prokratura ) Muftiy -hukmning shariatga qanchalik mos kelishi haqida fatvo chiqargan ( Konstitutsiyaviy sud ) Oxun - diniy ulamo, o’qituvchi -professor. Sud huquq tizimi
Qozi xoss - xon oilasi o’rasida sodir bo’lgan ishlarni ko’rib chiqqan. Qozi askar - harbiy sudya Yuqorida sanab o’tilgan birinchi 3 ta lavozim yuqori egalari bo’lin xondan vaqf daromadi hisobidan pul olib turishgan. Qolganlariga esa yetarlicha meva va pul ham olib turishgan. Undan tashqari har Qurbon hayiti va Navruz bayrami paytida har hil sovg’a salomlar olishgan.
– Qoraqalpoq va ko‘chmanchi xalqlarning oqsoqollariga beriladigan faxriy unvon. Beklarbegining vazifasi ularning o‘z urug‘laridan yig‘iladigan xarajatlarning to‘g‘riligini tekshirib turish va ularni to‘la ravishda xazinaga topshirish ustidan nazorat qilishdan iborat bo‘lgan. Bu lavozimga amaldorlar odatda xonning qarindosh-urug‘laridan tayinlangan. Beklarbegi
– ishonchli xizmatkor, sidqidildan xizmat qiluvchi saroy ichkarisidagi xodim ma’nolarini anglatadi. Mahramlar xonga yaqin kishilar hisoblangan. Davlat boshqaruvida ular bevosita xonning maslahatchilari bo‘lishgan. Mahramlar xonning oromxonasiga kirish huquqiga ega bo‘lganlar Mahram
– xon saroyidagi oliy vazirlardan biri. Parvonachi saroyning ichki va tashqi ishlarida ham faol qatnashishi mumkin bo‘lgan. U arzu-shikoyatlarni xonning huzuriga olib kirib, javobini qaytargan. Shuningdek, parvonachi xonning formonlarini saroy a’yonlariga yetkazib turgan. Parvonachi
– saroy darvozalarini qo‘riqlash ishlarini boshqargan. Oybolta uning mansab alomati bo‘lgan. Hukmdor saroyda bo‘lgan vaqtda eshikoqosi uni qo‘riqlash bilan shug‘ullangan. Eshikoqosi arzgo‘ylarning nima xususda kelganlarini surishtirib, ularni saroydagi tegishli amaldorlar tomoniga jo‘natar edi. Faqat juda muhim xabarlar bilan kelgan kishilargina xon huzuriga kiritilgan. Saroyda darvoza ortida turadigan qorovullar va maxsus darvoza qo‘riqchilaridan tashqari xonni qo‘riqlaydigan tunqator yoki tunotarlar, ya’ni, kechasi bilan xonni qo‘riqlab chiqadigan xizmatchilar ham bo‘lgan. Eshikog’asi
Xiva xonligida harbiy vazir Yasavulboshi edi. Mingboshi - minglik askar sarkardasi Yuzboshi – yuzlik sardori O’nboshi - o’nlik sardori Qorovulbegi – chegara qo’shinlari Harbiy tizim
Xiva xoni saroyida yana quyidagi unvon, mansab va vazifalar mavjud bo‘lgan : oftobachi, buxchabardor, soatbardor, kitobdor, mo‘zabardor ( xon poyabzalini beruvchi ), sharbatdor, mahram boshi ( yuqori lavozim hisoblangan ), to‘shakchi, karnaychi, surnaychi, jarchi, oshmehtar ( xon va saroy oshxonasi boshlig‘i ), sorbon ( tuyachilar ), kamon xalfa ( ovchi, qushchi ), merganlar, sayis ( ot boquvchi ), ko‘mirchi, kuchanchi ( egar-jabduqchi ), tamakisoz, loykash, kulol, xodimchi, ro‘molchi, selobchi ( jom ushlab turuvchi ), poyaki ( chilimchi ), aravachi, noschi, qilichkor ( qilich va shamshir yasovchi ), oshpaz, tovoqchi, darakchi ( otchopar ), jirchi ( ashulachi ), yo‘nuvchi ( duradgor ), devon ( mirza ), mushrif ( ozuqa yig‘uvchi ), bojbon ( zakotchi ) va boshqalar. Ularning barchasi saroy xazinasidan maosh olganliklari haqida ma’lumotlar bor. Saroydagi umumiy tartibni arbob nazorat qilgan.
