10 сынып, 1 бөлім
ЖЕР ҒАЛАМШАР РЕТІНДЕ ЖЕР • Күннен кашыктыгы - 150 млн км. • Орбитадагы айналу жылдамдыгы - 29, 8 км / с. • Орташа тыгыздыгы - 5, 5 * 10 кг / м. • Күнді айналу узактыгы - 365 тәуа 6 сағ. • Табиги сер iri - Ай. • Массасы - 6 : 10 кг. • Радиусының орташа ұзындығы – 6371 км. • Экваторының ұзындығы - 40075, 7 км. • Меридианының ұзындығы - 40008, 5 км. • Жер бетінің жалпы ауданы – 510 млн км2.
Галактика жүздеген миллиард жұлдыздардан тұратын жұлдыздық жүйелер.Оның бірі Құс жолы. Құс жолы айсыз күзгі аспанда анық байқалады. Күн кәдімгі көп жұлдыздың бірі. ЖЕР бетінде барлығы 8 ғаламшар бар: Меркурий,Шолпан,Жер, Марс(жер тобындағы) және Юпитер, Сатурн,Уран,Нептун(алып). Орбита планеталардың жерді айналып жүретін жолы. Орбитаның жалпы ұзындығы 940 млн км Жердің жалғыз табиғи серігі Ай.Ай жерден 384 мың км қашықтықта орналасқан. Жер шарының нағыз геометриялық пішіні геоид. Жер мен Күннің арасындағы қашықтық тұрақты емес, Афелий орбитадағы күннен ең қашық нүкте (152 млн км),Жер ол нүктеден 5 шілде өтеді; ал перигелийден ең жақын нүктеден (147), 3 қаңтарда өтеді. Жердің жылдамдығы 29.8 м, сонда Жер өз орбитасын 365 т әулік 6 сағ 9 мин 9.6 сек 1рет айналып шығады. Ал бізге мәлім 365 күндік календарлық жыл қайдан шықты Қалған 6 сағат пен минуттарды 4 жылда бір тәулікке жинақтап, ең қысқа ай ақпанға апарып қосады да, ол жылды кібісе жылы деп атайды. Жер шары өз білігінен сағат тіліне қарсы бағытта батыстан шығысқа қарай 24 сағатта бір рет айналып шығады. Бұл қозғалыс нәтижесінде күн мен түн алмасуы жүреді.
Сағаттық белдеулер. Жердің өз білігінен айналуы нәтижесінде пайда болатын уақыт айырмашылығын реттеу мақсатында жер шары шартты түрде 24 белдеуге бөлінген. Белдеулер арасы 15°, Гринвич меридианынан басталады. Әрбір белдеу келесі белдеуден 1 сағ айырма жасайды. Егер Гринвич меридианында тал түс болса, 180° бойлықта түн жарымы, Гринвичтен шығысқа қарай 90° бойлықта кеш болса, ал Гривичтен батысқа қарай 90° бойлық бойында таң атады. Жердің шар тәрізді пішіні оның бір меридиан бойында орналасқан кез келген бөлігінде тәулік ішіндегі уақыт көрсеткіші бірдей болады. Осы көрсеткіш жергілікті уақыт деп аталады. Бойлық бойынша жергілікті уакыт батысқа және шығыска карай жүрген сайын бірнеше сағатқа ауысып кетеді. Бұл елдер арасындағы байланысты қиындатады. Сондықтан халықаралық келісім бойынша сағаттық белдеу және сағаттық уақыт көрсеткіштері енгізілді. Сағаттық белдеу Гринвич тен басталады және ол нөлдік ( 24 сағаттық белдеу ) деп аталады. Одан шыгыска карай 730 ш. 0, 1 сағаттық белдеу, 22°30 ' ш. б. 2 сағаттық белдеу және т. б. Ең соңында 24 сағаттык ( нөлдік ) белдеумен аяқталады. Сағаттық белдеудің ортасы арқылы сагаттык уакыт белгіленеді. Сағаттық белдеулер шекарасы бойлықтармен сәйкес келмейді, ол көп жағдайда әкімшілік шекарасына сәйкестендіріледі. Қазақстан жері екі ( 4 және 5 ) сағаттық белдеуде орналасқан. 180° меридиан сызығы арқылы уақыт ауысу сызығы өтеді, оның екі жағында уақыт өлшемі бірдей, тек күнтізбелік уақыт бір тәулікке айырма ( қосымшадан сағаттық белдеулер картасын караңдар ).
Географиялық карта: Жалпы географиялық және тақырыптық. Топографиялық карта дегеніміз жергілікті жерге толықтай сипаттама беретін жалпыгеографиялық карта болып табылады. Картада ( қысымы, температурасы, биіктігі, ылғалдылығы ) бірдей нүктелерді қосатын сызықтар ( изобара, изотерма, горизонталь, изогиета ) деп аталынады. Глобус жер шарының бейнесін неғұрлым дәл бейнелейтін құрал. 1 градус меридиан доғасының ұзындығы 111км ге тең. Картада меридиандар (бойлық) және парлелльдер (ендік) болады. Жер бедері дәл кесінделген оқулық карталарын гипсоетриялық карталар деп атайды.
Тау жыныстары жасы : абсолюттік және салыстырмалы Салыстырмалы жасы: астындағы тау жынысы ежелгі, үстіндегісі жас деп салыстыру арқылы анықтайтын жас Абсолюттік тау жынысы кез келген тау жынысының пайда болған уақыты Уранның ыдырау жылдамдығы мен бөлінетін қорғасын мөлшеріне қарап, оның қашаннан бастап түзілгенін нақты анықтауға болады.Жер шарының әртүрлі бөліктеріндегі құрамында қорғасын мен ураны бар тау жыныстарын химиялық зерттеу арқылы олардың абсолюттік (радиометриялық ) жасын анықтайды. Бұл әдісті ғылымға XX ғасырдың басында француз физигі П.Кюри мен ағылшын физигі Э.Резерфорд енгізген. Платформалар жер қыртысының тұрақты бөлігі Геосинкаль жер қыртысының қозғалмалы бөлігі Терең жарықтар жер қыртысы арқылы мантияға дейін жетіп рифт құрайды.
Литосфералық тақталар: материктік және мұхиттық деген түрлері болады. Жер шарында 7 ірі және ондаған ұсақ литосфералық тақталар ажыратылады: Еуразия, Үнді Аустралия, Тынық мұхиты,Антарктиа,Солтүстік Америка,Оңтүстік Америка,Африка,Наска. ДЖ ірі платформалар: Шығыс Еуропа,Батыс Сібір,Ұлы Қытай,Ұлы жазық пен Орталық жазық, Амазонка,Ла Плата. Жел бедері әрекетінен қалыптасатын жер бедері пішіндерін эолдық деп атайды.
Азот өсімдіктерді минералды қосылыспен қамтамасыз етеді Оттегі тыныс алуға, тірілікті жалғастыру үшін қажет Көмірқышқыл газы фотосинтез поцесін жасауға және жер бетіндегі жылуды сақтауға қатысады. Тропосфера Тропосферада 100м көтерілген сайын ауа темп. 0.6С төмендейді. Шық нүктесі дегеніміз су буының онденсациясы жүзеге асатын ауа температурасын айтады. Жери шарында 3 төмен және 4 жоғары қысым белдеуі болады. Циклон қысымы төмен аймақтар, антициклон қысымы жоғары аймақтар.
Тайфундар мұхиттар үстінде атмосфералық қысым күрт төмендеген кезінде пайда болады.Сары теңіз бен Филиппин аралдарында таралған. Ураган Атлант мұхитында Кариб алабы мен Жасыл мүйіс аралдарында пайда болатын циклондар. Вилли вилли Үнді мұхитында Аустралияның солт.батыс, Кокос аралдарында пайда болатын циуклон. Климатты зерттейтін ғылым климатология дамуына орыс ғалымы А.И.Воейков пен неміс А.Гумбольдт, орыс климатологі В.Кеппен зерттеулері негіз болды. Дүниежүзілік мұхит суының беткі температурасы 17С құрайды. ДЖ ауаның орташа температурасы 1С жоғарылайтын болса, мұхит суы 16мм көтеріліп,жағалық бөліктерді су басады.
Су +100С қайнап, 0С қатады. Су қатқан езде көлемін ұлғайтады.Он пайызға ұлғаяды. ДЖ мұхит суының орташа тұздылығы 35 промилле Ең жоғары тұздылық Қызыл теңізде 41 промилле Мұхиттардың немесе көлдердің өзен суы еліп құятын жерлеінің суы тұщы болып келеді Суық ағыстар мен жылы ағыстар түйісетін қоңыржай ендікте биологиялық тіршілік дүниесі алуан түрлі. Дүние жүзі бойынша өзендер келіп құятын 4 алап бар: Атлант,Тынық мұхит,Үнді,Солтүстік мұзды мұхиты. Африадағы Чад көлі қалдық көл Қазақстандағы Марқакөл мен Зайсан тектоникалық көлдер Мұздық көлдер Альпі мен Кавказ тауларында көп. Қалдық көлдер : Каспий,Арал Әлемдегі ең үлкен тау мұздығы ХАББОРТ( Логан тауында ), Евразияда Корженевский( Тянь шаньда )
Продуценттер (өндірушілер) – бейорганикалық заттардан органикалық заттар тудырушылар, өсімдіктер. Консументтер (пайдаланушылар) – түзілген бастапқы органикалық затпен қоектенушілер, жануарлар,саңырауқұлақтар. Редуценттер (қалпына келтірушілер) – осыған дейін түзілген тірі организмдерің тііршілік өнімдерін және олардың қалдықтарын бейорганикалық затттарға ыдырататын микроорганизмдер: бактерия, бір жасушалылар. Ноосфера дегеніміз биосфера құрамындағы тірі организмдердің тұрақты дамуы мен өзгерісі оның жаңа сапалы сатыға көтерілуі.Бұл ұғымды алғаш рет 1927 жылы француз оқымыстысы Э.Леруа В.И.Вернадскийдің Сорбонна университетіндегі дәрісінтыңдаған соң енгізген.
Географиялық қабық ең үлкен табиғат кешені.Оның негізін салуға А.Гумбольдт, В.В.Докучаев, В.И.Вернадский еңбектерінің маңызы зор болды. Прерий С.Америкадағы сеңгір таулардың шығыс етегін бойлай орналасқан орманды дала зонасы, кейде оны дала зонасына жатқызады. Пампа О.Америкадағы жанартаулық жыныстар ке таралған Ла Плата ойпатындағы субтропитік дала зонасы. Тақырлар сазды шөлдер Гамадалар тасты шөлдер Эргтер құмды шөлдер Шұраттар шөлдердегі жер асты суы жақын жатқан жерлер Гилея О.Америкадағы жауын шашын 2000мм төмен түспейтін орман. Маквис екінші реттік рпмандар. Лианалар мен эпифиттер шырмалған ағаштар
1948 жылы Халықаралық табиғатты және табиғи қорларды қорғау одағы құрылды. 1971 жылы ЮНЕСКО “ Адам және биосфера " бағдарламасын қабылдап, оны Жер шарының кез келген бөлігіндегі табиғи орта мен табиғат ресурстарын адамның шаруашылық әрекетінен қорғау шараларына арнады. Бүгінгі таңда Жер шарының 4 млн км2 - ден астам жері ерекше қорғауға алын ған, оларды қорықтар деп атайды. Қорықтар адам аяғы баспаған, табиғи ландшафтының эталоны болып саналады. Негізінен, сирек кездесетін және жойы лып бара жатқан, “ Қызыл кітапқа енгізілген өсімдіктер мен жануарларды қорғау шаралары жүргізіледі.
Табиғат ескерткіштеріне ғылыми, тарихи, мәдени - эстетикалык мәні зор табиғат объектілері жатады. Алғаш бұл ұғымды неміс жаратылыс зерттеуші А. Гумбольдт енгізген. Біздің елімізде табиғат ескерткіштері көптеп кездеседі, олардың ең әйгілілері : Шарын шатқалы, Әншікум, Жумбактас, Таңбалы және т. б. Қорықшалар дегеніміз - азая бастаған өсімдіктер мен жануарлар са калпына келтіру және де басқа шаруашылық мақсаттары үшін уақытша ғауға алынатын жерлер. Олар кешенді, ботаникалык, аңшылык, геология ландшафтылык болып бөлінеді. Резерваттар - өзінің құрылымы жағынан корыкпаларға жакын, к елдерде ( Финляндия, АҚШ ) қорык дәрежесімен бірдей табиғи аумақтар. Ұлттық ( табиғи саябақтар - табиғатты қорғаумен катар оны ғыл агарту, мәдени - эстетикалық бағытта да пайдалануды жүзеге асыратын Алғашқы ұлттық саябак 1872 жылы АҚШ - та құрылған. Бүгінгі таңда дү жүзінде 2400 - ге жуық ұлттық саябактар күрылган ( ірі ұлттық саябақтар естеріне түсіріңдер ).
1. ТАРИХИ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АЙМАҚТАР. ДҮНИЕЖҮЗІНІҢ САЯСИ КАРТАСЫ Тарихи географиялық аймақтар. Казіргі әлем 16 тарихи - географиялык аймаққа бөлінеді : 1. Батыс Еуропа 2. Шыгыс Еуропа 3. Тәуелсіз мемлекеттер 4. Оңтүстік - Батыс Азия 5. Оңтүстік Азия 6. Орталық және Шығыс Азия 7. Оңтүстік - Шығыс Азия 8. Солтүстік Америка 9. Латын Америкасы 10. Солтүстік Африка 11. Батыс Африка Достастығы ( ТМД ) 12. Орталық Африка 13. Шығыс Африка 14. Оңтүстік Африка 15. Аустралия 16. Мұхит аралдары
Дүние жүзінің саяси картасының 4 кезеңі бар: Ежелгі, ортағасырлық, жаңа және ең жаңа Жаңа және ең жаңа кезеңдерінде соңғы саяси картаны өзгерткен көптеген оқиғалар болды: Еуропалықтардың отарлау әрекеттері XV ғасырда португалдардың Солтүстік Африкадағы аса маңызды сауда және көлік қатынасы орталықтары болып табылатын Сеута мен Мелилья қалаларын жаулап алуынан басталды Метрополиялар біраз уақыт аса ірі отарлаушы мемлекеттер: португалдар, испандар, британдықтар, француздар Мысалы, XX ғасырдың басына карай отарлық иеліктер Африка жерінің 90 % ын, Азия аумағының 56 % - ынан астамын, Америка жерінің 27 % - ын алып жатты.
XIX ғасырдың басында Латын Америкасында басталған ұлт - азаттык козғалыс нотижесінде Эквадор, Колумбия, Венесуэла, Парагвай, Аргентина және т. б. жана тоуелсіз мемлекеттер калыптасты. Отарлаушы елдер арасында жер үшін талас күшейіп, нәтижесінде Екінші Дүниежүзілік соғыс орын алды. ХХ ғасыр дың 50 - 60 - жылдарындағы отарлық жүйенің күйреуі, 80 - 90 - жылдарындағы социалистік жүйенің ыдырауына байланысты оқиғалар айрыка рол атқарды. 1939 — 1940 жылдары Балтық бойы елдері мен көршілес аумақтарды қосып алу есебінен КСРО аумағы кеңейе түсті. Осы жағдайдың барі картаның өзгеруіне әкеліп соқты. 1948 жылы Корея бөлініп, Корея бөлініп, 38° с. е. бойымен жүргізілген демаркациялық сызықтың солтүстігінде КХДР, ал оңтүстігінде Корея Республикасы пайда болды. Осы жылы Буу шешімімен Израиль мемлекеті қалыптасты.
1949 жылы Азияның алып мемлекеті - Қытайда мемлекеттің құрылымы өзгеріп, Қытай Халық Республикасы жарияланды. ХХ ғасырдың 50 - 60 - жылдары Азия мен Африкадагы отарлык иеліктердің тәуелсіздік алуымен байланысты саяси картада үлкен өзгерістер болды. Азияда Улыбритания мен Францияның иеліктері негізінде бірнеше тәуелсіз мемлекеттер ( Мальдив аралдары, Камбоджа, Пәкстан Ислам Республикасы, Бангладеш, Сингапур, Кувейт және т. б. ) пайда болды. Осы кезеңде Африкада 40 - қа жуық мемлекет тәуелсіздігін алды. Тарихта " Африка жылы " деген атқа ие болған 1960 жылы Африканың 16 елі тәуелсіздігін жариялады. Еуропаның саяси картасындағы соңғы өзгерістер ХХ ғасырдың 80 - 90 - жыл дары социалистік жүйенің ыдырауымен байланысты болды. 1989 - 1990 жылдары
1991 жылы дүниежүзіндегі аса ірі ел саналып келген КСРО ыдырап, оның құрамында болған 15 республика өз тәуелсіздіктерін жариялады. Балтық бойы мемлекеттерінен басқалары ТМД деп аталатын жаңа одакка бірікті 1993 жылы Эфиопияның Қызыл теңіз жағалауында орналаскан провинциясы - Эритрея тәуелсіздігін жариялады. 1994 жылы аралдық Палау Республикасы пайда болды. Камбоджа мемлекеттік курылымын өзгертіп, конституциялық монархияға айналды. 1997 жылдан бастап Заир Республикасы атын өзгертіп, Конго Демократиялық Республикасы деп атала бастады. Осы жылы 99 жыл бойы Ұлыбритания отары болып келген Сянган ( Гонконг ) айрықша әкімшілік аудан ретінде Қытайдың қарамағына өтті. 1999 жылы португал отары Аомынь ( Макао ) Қытай құрамына енді. 2002 жылдың 20 мамырында Шығыс Тимор өз тәуелсіздігін жариялады. Ал 2011 жылдың 9 шілдесінде дүниежүзінің саяси картасында тағы бір мемлекет пайда болды, ол — Оңтүстік Судан.
Дүниежүзінің халықаралық деңгейде танылған тәуелсіз мемлекеттерін ( олардың саны 2013 жылы 195 - ке жетті ) мемлекетті басқаруы бойынша : монархиялар мен республикаларға бөледі. Монархия жағдайында жоғары өкімет билігі бір ғана адамның ( император, король, герцог, князь, сұлтан және т. б. ) қолында шоғырланған. Билік ету құқығы атадан балаға мұра етіп беріледі. Дүниежүзінде қазіргі кезде 29 монархия бар. Олардың барлығы дерл i к Ескі Дүниеде ( Азияда 13, Еуропада 12, Африкада 3 ), тек біреуі ғана Мұхит аралдарында ( Тонга Корольдығы ) орналасқан. 1. Абсолютті монархияларда монархтың билігіне мүлде шек қойылмаған. Дүниежүзі бойынша мұндай мемлекеттер саны жыл сайын азайып келеді, олар дың көпшілігі Азияда ( БАӘ, Бахрейн, Катар, Кувейт, Оман ) орналасқан.
2. Конституциялық монархияда монархтың билігі конституциямен шектелген. Яғни, накты заң шығару билігі парламенттің қолында, ал үкімет атқарушы билікке ие. Мүндай мемлекеттерде монархтар " патшалық етеді, бірак баскар майды ", тек үлттың символы ретінде сан жылғы дәстүрді жалғастырады. Батыс Еуропаның көптеген елдеріне монархияның осы түрі тән : Бельгия, Дания Нидерланд, Норвегия,Жапония,Британия, Лесото және т. б. 3. Теократтык ( грек. theos - күдай, kratos - билік ) монархияларда мемлекет басшысы діни жетекші кызметін де аткарады. Мұндай мемлекеттер қатарына Бруней, Сауд Арабиясы және Ватикан жатады.
Дүниежүзіндегі елдердің басым көпшілігі мемлекетті басқару формасына карай республика ( лат. respublica - қоғамдық іс ) болып табылады. Республика - заң шығаратын ең жоғарғы өкімет билігі сайланатын өкілетті органның ( парламент ) қолында, ал мемлекет басшысын ел халкы өзі сайлайды. Президенттік республика жағдайында президент мемлекет басшысы болумен қатар үкімет басшысы қызметін атқарады. АҚШ, Аргентина, Бразилия тәрізді елдер президенттік республикалар болып саналады. Ал парламенттік республикаларда атқарушы билік қызметін президент тағайын даган премьер - министр атқарады. Дүниежүзінің көптеген елдеріне, соның ішінде Казакстан Республикасына баскарудың осы формасы төн.
Әкімшілік - аумақтық құрылымы. Әкімшілік - аумактык кұрылымына байланысты унитарлы ( лат. unitas — бірлік ) және федерациялы ( лат. foederatio — одак, бірлестік ) мемлекеттерді ажыратады. Уншитарлы мемлекеттерде әкімшілік аумактык бірліктер тікелей орталық үкіметке бағынады, ортақ заң жүзеге асырылады. Унитарлы мемлекеттер қатарына Италия, Франция сияқты рес публикалармен қатар Жапония. Ұлыбритания торіаді конституциялык монар хиялар да кіреді. Федерациялы мемлекет жағдайында оның құрамына енетін федерация мүшелерінің белгілі бір саяси, экономикалык дербестігі болады. Бірыңғай ( федералдык ) заңдарымен және басқару органдарымен, ортақ әскермен қатар федерация мүшелерінде мемлекеттік биліктің барлық белгілері ( ту. әнұран. конституция, парламент, атқарушы билік жүйесі ) бар. Дүниежүзіндегі федера циялар саны 20 - дан асады
Тәуелді аумақтар. Ұлы географиялық ашылулар мен еуропалық отарлау нәтижесінде метрополияларға тәуелді аумақтар пайда болды. Ұлыбритания маңызды әскери - стратегиялық аудандар болуына байланысты Испанияның оңтүстігіндегі Гибралтарды, Атлант мұхитының оңтүс тігіндегі Фолкленд аралдарын тәуелді аумақтар ретінде сақтап қалып отыр. Француз Одағына 5 шалғай департамент ( Француз Гвианасы, Мартиника, Гваделупа, Реюньон, Сен - Пьер және Микелон ), 5 аумақ ( Француз Полинезиясы, Жаңа Каледония, Оңтүстік Антарктикалык аумак. Майотта, Уоллис және Футуна аралдары ) енеді. Пуэрто - Рико, Маршалл аралдары, Солтүстік Мариана аралдары Бірлестігінде АҚШ - пен еркін ассоциацияға ену мәртебесі бар.
Қазақстанда орташа өмір сүру жасы – 69 жас. Әйелдерде 74, ерлерде 64. Орташа өмір сүру ұзақтығынан Андорра алдыңғы орында. Халықтың жастық құрамының 3 сатысы бар: 1. Алға басушы халықтың жалпы санында балалар көп 2. Тұрақты тип балалар мен ересектердік саны тепе тең?: Қазақстан,Ресей 3. Кері кетуші егде адамдар басым Дүние жүзінде ЭКОНОМИКАЛЫҚ БЕЛСЕНДІ ХАЛЫҚ САНЫ 2.8-3 МЛРД ҚАЗАҚСТАНДА 9 МЛН
Орналасудың жалпы сипаты. Тығыздығы Дүниежүзінде халық мейтінше әркелкі орналаскан. Шығыс жартыптарда халықтың 85 % - ы, ал батыс жарты шарда 15 % - ы тұрады. Сонымен қатар солтүстік жарты шар үлесіне жер тұрғыз дарының 90 % - ы, ал оңтүстік жартышар үлесіне халықтың 10 - ы ғана келе Құрлықтың 30 % - ға жуығын ғана алып жаткан Азаяа хатыктын 60, 39 % - ы тұрады, үлесіне кұрлықтың 6 % - ы тиесілі Аустралия мен Мұхит ара дарының халқы дүниежүзі халқының бар болғаны 0, 5 % - ын құрайды. Халық тығыз орналасқан ( 1 км жерге 100 адамнан артық ) аудандар қатарына : Батыс Еуропа ( солтүстігі мен таулы аудандарын қоспағанда ), Үнді - Ганг ойпаты, Оңтүстік Үндістан, Шығыс Қытай, Жапон аралдары, Ява аралы, Ніл аңғары және Нигер өзенінің төменгі ағысы, АҚШ - тың солтүстік - шығысы, Бразилия мен Аргентинаның Атлант мұхиты жағалауы жатады. Халық өте сирек тұрады : Сахара, Орталық Азия, Арабия, Аустралия шөлдері, климат жағдайлары қатал Канада мен Ресейдің, Еуропаның солтүстігі, қалың орманды, батпақты Амазонияда
Қ оныстануға ауданның жер бедері де әсерін тигізген ; халықтың 80 % - ы теңіз деңгейінен 500 м - ге дейінгі жазықтарда құрлық ауданындағы үлесі — 28 % ) тұрады. адам белгілі бір әкімшілік немесе мемлекеттік шекараларды кесіп өткенде ғана көші - қон катарына жатады. Ауқымына қарай ішкі ( ел аумағында ) және сыртқы ( халықаралық ) көші - қон болып ажыратылады. Жекелеген аймақтың немесе елдің халықаралық көші - қон ауқымын анықтау үшін иммиграция ( елге басқа мемлекет азаматтарының көшіп келуі ) және эмиграция ( елден адамдардың көшіп кетуі ) түсініктері пайдаланылады.
Қала дәрежесі берілмеген елді мекендердің барлығы ауылдық қоныстар деп аталады Олардың 90 % - дан астамы дамушы елдерде орналасқан. Ауыл халқының саны жағынан дүниежүзінде : Қытай ( 661 млн адам ), Үндістан ( 868 млн адам ), Индонезия ( 137 млн адам ) алдыңғы орын алады. Жер шары халқының басым бөлігі ( 51 % ) ауылдарда тұрады. Бірақ қала халқының саны ауыл халқына қарағанда қарқынды өсуде, сондықтан болашақта олардың арасалмағы өзгеруі мүмкін. Қалалардың өсуі мен қалалық өмір салтының кеңінен таралуын, экономикалық қуаттың қалаларда шоғырлануын урбандалу ( урбанизация ; лат. urbanus — қалалық ) деп атайды. Әдетте, урбандалуды сипаттау үшін салыстырмалы көрсеткіштер ( халықтың жалпы санындағы қала тұрғындарының үлесі ) алынады Мысалы, Германияда қала халқының үлесі 73 % - ды, ал Үндістанда бар болғаны 31 % - ды құрайды.
Дүниежүзі бойынша урбандалудың ең жоғары деңгейі Солтүстік Америка, Еуропа және Аустралияда байқалады. Мұнда қала санының өсуі мен дамуы өнеркәсіптің өркендеуімен тығыз байланысты болды. Африка қала халқының үлесі жөнінен ең соңғы орынды иеленеді. Бурунди халқының 10 % - ы ғана қалада тұрады, бұл – дүниежүзі бойынша ең төменгі көрсеткіш. Миллионер қалалардың көршілес елді мекендерді қосып алуынан қала агломерациялары ал жакын орналасқан агломерациялардың бірігуінен мегалополистер қалыптасады
